Et'hem Haxhiademi (1902-1965)
- Përshkrim
- Et'hem Haxhiademi në panteonin e letrave shqipe
- Data e lindjes
- 8 mars 1902
- Data e vdekjes
- 17 mars 1965
- Autori
- ADE
- Kontribuesi
- Z. Tomorr Plangarica
- Të drejtat intelektuale
- Autori©
- Jetëshkrimi
-
Në traditën e mendimit intelektual, shkencor, kulturor e letrar shqiptar personalitetet shkencore e kulturore që lindën dhe u kultivuan në mjedisin intelektual të Elbasanit, zënë një vend të rëndësishëm. Këto personalitete morën shtysat e para në këtë mjedis dhe, më tej, bartën dhe përçuan përmes veprave të tyre shumë karakteristika të tij, duke krijuar tashmë një traditë të shkëlqyer. Është pikërisht kjo traditë që u formua në mënyrë të shkallëshkallshme, e cila mundësoi që në panteonin e kulturës shqiptare, të vendosen në mënyrë dinjitoze disa emra intelektualësh, studiuesish e shkrimtarësh elbasanas. Në këtë panteon ato vendosen dinjitozë, sepse ato hapën rrugë të reja në zhvillimin e kulturës e shkencës. Njëri prej tyre është Ethem Haxhiademi, shkrimtar i disa planeve, lirike e dramatike, një ndër themeluesit e dramatikës shqiptare, krijuesi i tragjedisë shqiptare. Përmasat dhe rëndësia e kontributit të tij i kalon kufijtë lokalë, duke qenë një ndër përfaqësuesit më të rëndësishëm të letërsisë shqiptare të traditës në rang kombëtar.
Ethem Haxhiademi u lind në Elbasan më 8 mars 1902, në një familje me tradita patriotike dhe kulturëdashëse. Kaloi një jetë të mbushur me shqetësim intelektual dhe krijues, me pozicione sociale dhe politike të udhëhequra nga parimet e nacionalizmit dhe humanizmit. Është krijues i tragjedisë shqiptare, duke vënë gurë themeltarë në dramatikën shqiptare dhe i mbylli tetëmbëdhjetë vitet e fundit të jetës së tij në mënyrë tragjike, në ferrin e burgjeve të diktaturës, ku edhe vdiq më 1965. Mori formim të gjithanshëm dhe kaloi në rrugë të pashkelur në artin tonë dramatik.
Pas mbarimit të shkollës qytetëse të Elbasanit, mbaron studimet e mesme në Leçe të Italisë e Insbruk të Austrisë (1919-1923) dhe studimet e larta në Berlin e Vjenë (1924-1928), duke u diplomuar në shkencat politiko - juridike. Pasi kthehet në atdhe kalon nëpër një karrierë administrative me zigzake, por në një rrugë të suksesshme letrare e krijuese.
I papajtueshëm me kompromiset e paprincipta administrative, ai i qëndron besnik bindjeve të tij, duke mos toleruar dhe duke qenë i vendosur të përballojë pasojat.
Ndërkohë ai krijon korpusin e tij letrar, duke synuar vlerat artistike dhe ngritjen në art të virtytit njerëzor, dhe jo duke i shërbyer politikave të kohës apo të ditës. Ky qëndrim i shkaktoi zigzaket në jetën administrative në vitet 30-40 dhe më tej burgosjen në vitin 1946, bashkë me shumë intelektualë të tjerë, që në mënyra të ndryshme s'u pajtuan me regjimin komunist. Për Haxhiademin orientimi politik duhej të përcaktohej nga zgjidhja e çështjes kombëtare dhe e qëndrimit humanist në marrëdhëniet mes njerëzve dhe qeverisjes së tyre.
Ka filluar të shkruajë e të botojë qysh në moshë të njomë në revistat dhe gazetat e kohës. Boton në to shkrime të ndryshme të natyrës historike, kulturore, enciklopedike dhe letrare. Krijimet më të hershme i botoi në revistën "Kopshti Letrar". Në këto shkrime të hershme dalin në pah disa nga treguesit e interesave dhe prirjeve të Haxhiademit, të cilat do të kultivoheshin më tej dhe do të merrnin status të vërtetë artistik në tragjeditë e tij dhe krijimet poetike.
Spikat interesi i tij për historinë e antikitetit dhe personalitetet e asaj periudhe, aftësitë e tij për të ngritur në art dukuritë reale të cilat ai i përjetonte me ankth apo gëzim, me dhimbje apo dashuri.
Më 1922 përkthen dhe boton “Bukoliket” e Virgjilit. Më 1924 shkruan në Berlin tragjedinë "Ulisi", më 1926 shkruan në Vjenë tragjedinë "Akili" dhe më 1928 shkruan në Lushnjë tragjedinë "Aleksandri".
Të tria tragjeditë i boton në Tiranë, më 1931. Më vonë shkruan dhe boton tragjedinë "Pirrua", 1934, "Skënderbeu", 1935, "Diomedi", 1936 dhe "Abeli”, 1938.
Më 1937 përgatiti për botim vëllimin poetik "Lyra” të cilin e boton më 1939. Në vitet e burgut shkruan romanin "Jeta e njeriut" dhe dramën "Koha e premtueme", vepra ende të panjohura.
Vepra e Haxhiademit me kufij të gjerë kohorë dhe hapësinorë evokon të kaluarën e hershme e të vonë, si një këndvështrim i të vërtetave të gjithëkohshme.
Gjeografia artistike e tragjedive të Haxhiademit rrok hapësira të gjera, duke u shtrirë në kufij ndërballkanikë. Sipas natyrës së tragjedisë klasike, subjektet e antikitetit, lashtësisë apo mesjetës, bile edhe ato të prehistorisë biblike, vihen në funksion të një problematike e cila gjen rezonim me dukuritë, idetë dhe problematikat që karakterizojnë realitetin e kohës.
Përmes tragjedive të tij, Haxhiademi synoi të krijojë realitete artistike të cilat do të ishin të përvetësueshme estetikisht prej lexuesit dhe, përmes këtij përvetësimi estetik, ato do të bëheshin me dinjitoze në marrëdhëniet me njëri-tjetrin, me kombin, me shtetin, me traditat e tyre, me moralin që trashëgojnë dhe kultivojnë për të ardhmen.
Këto synime ai i arriti përmes nivelit cilësor të krijimtarisë së tij, si asnjë tjetër në dramatikën shqiptare. Ndaj në tragjeditë e tij mesazhet janë komplekse. Ato vijnë qoftë nga oborret mbretërore të antikitetit, nga sofra e hyjnive apo gjysmëhyjnive, nga mesjeta apo shekulli i 15-të, nga mbretërit ilirë apo shqiptarë, nga mitologjia greke apo ajo biblike.
Le të kujtojmë këtu vetëm titujt e tragjedive: Ulisi, Akili, Aleksandri, Pirroja, Skënderbeu, Diomedi, Abeli. Mesazhet lindin dhe nisin të përçohen nga përplasjet e personazheve jo të zakonshme, me status të lartë shoqëror apo politik, por të përpunuara artistikisht përmes veprimit dramatik në tragjedi; ata janë të kapshme, të pranueshme dhe të dëshiruara nga publiku apo lexuesi i thjeshtë. Analiza e këtij korpusi letrar të fushës së dramatikës dhe e vlerave të tij në visarin e vyer të kulturës shqiptare tashmë po bëhet objekt studimi dhe hulumtimi nga ana e studiuesve tanë, duke e vënë në vendin e merituar këtë klasik të letrave shqiptare.
Regjistrin e lartë të organizimit të mesazhit në tragjedi (të kushtëzuar nga vetë lloji letrar), Haxhiademi do ta bëjë akoma më të kuptueshëm dhe më të pranueshëm përmes krijimtarisë së tij poetike, që, si dhe tragjeditë e tij, shfaqen me pamje tepër interesante.
Në vëllimin "Lyra" ai përmbledh këto krijime: "Galatès", shkruar më 1927, "Nymfat e Shkumbinit", 1934, "Nata e zezë", 1934, "Naim Frashërit", 1934, "Prej së largu", 1934, "Asaj", 1934, "Andrra e Jetës", 1935, "Koha e kalueme", 1935, "Kanga shekullore (1912-1937), 1937, "Lufta e dragojve me kuçedrën", 1937.
Realiteti artistik në poezinë e Haxhiademit dimensionohet në dy plane kryesore: njeriu me dashurinë dhe (sidomos) dhembjen e tij. Në këtë aspekt, që kap pjesën më të madhe të territorit dhe hapësirës së realitetit të tij artistik, gjallojnë ndjesia për vajzën, gruan, nënën, vëllain, babain, mikun, poetin, patriotin, atdheun, bukurinë, shëmtinë, tmerrin, frikën, dhembjen, fatkeqësinë, mëshirën, errësirën, dritën, gazin, shpresën, ëmbëlsinë, hidhërimin. Lidhur ngushtë me këtë univers njerëzor, në dritëhijet e të cilit përplasen fate dhe jetë njerëzish, si një ngushëllim ose pamje më e qartë, krijohet një univers i dytë me qenie dhe jetë konvencionalisht jotokësore, por, në kufijtë e këtij realiteti artistik, tepër real dhe veprues: universi i nimfave, shtojzavalleve dhe qenieve të tjera mitologjike.
Si për kontrast të fortë e të plotë, edhe ky univers i dytë merr dritëhijet e të parit. Duke abstraguar poetikisht, këto dy universe sikur shkrihen, i humbin kufijtë, ngërthehen në gëzimet, shpresat e tragjeditë reciproke. Në këtë mjedis artistik të krijuar nga autori përqasja klasike e mira-e keqja, drita-errësira, gëzimi-dëshpërimi, jeta-vdekja, vjen me një ngjyrë tepër shqiptare, e kapshme dhe artistikisht e realizuar. Nga Galatèa, nëna, Sofia, Naimi, babai, nimfa, Parceja, Atropia, Kuçedra etj, si personazhe, nga konceptet qendrore jeta, vdekja, trupi, shpirti, natyra, njeriu, atdheu, patriotizmi, dashuria, hidhërimi, është endur një tekst poetik që bëhet shprehës jo vetëm i një mendësie të përgjithshme, por sidomos i një mendësie shqiptare, popullore, lokale.
Tashmë veprën e Haxhiademit lexuesi mund ta bëjë pronë të tij, kjo vepër do të rezonojë me të.
Pas shuarjes së kureshtjes së ligjshme që lind kur bie në kontakt me një vepër të panjohur, e për më tepër të harruar a të ndaluar, në mënyrë po aq të ligjshme ngre krye kërshëria që të shtyn ta vësh atë vepër në sistemin e kulturës së përvetësuar dhe të shtresuar në vetëdije, t'i gjesh vend mes veprave që rrezonojnë më shumë a më pak me paraqëlqimet e tua. Por më tej, në plan më të gjerë sociokulturor, pasi fillon të bësh lexime e rilexime të saj, të hulumtosh dhe përqasësh, kërkon t'i gjesh vend veprës në sistemin e përgjithshëm të vlerave letrare kombëtare. Në leximin e parë, të dytë a të tretë vendi të duket herë tepër i gjerë e herë tepër i ngushtë. Duke synuar objektivitet për veprën përkatëse, mund të mos gjesh vend, por në të kundërt, kur sheh që ajo zë vend mirë në sistemin e vlerave letrare, e përforcon strukturën e këtij sistemi, padyshim, në këtë rast, lumturohesh. Këtë fat, të rastit të dytë të ofron vepra e Ethem Haxhiademit, Lirika dhe dramaturgjia e tij.
Kjo vepër është e njohur nga një brez i vjetër lexuesish tek të cilët kënaqësia estetike që ajo i ka sjellë, sidoqoftë, ka qëndruar e kyçur, e ndrydhur dhe disi e mjegulluar diku thellë në vetëdije; është e panjohur ose e njohur pjesshëm, jo nga leximi i drejtpërdrejtë, por nga interpretimet e ndryshme të të tjerëve, tek një brez i mesëm lexuesish, tek të cilët ndjehet një farë indiference artistike; është fare e panjohur, por me enigmën që bart gjithnjë diçka që ekziston, por që s'mund ta njohësh, tek brezi më i ri i lexuesve, që, kujtoj, kanë edhe kërshërinë më të madhe për të zbuluar vlerat. Epoka në të cilën po jetojmë, mendojmë, që i rinon apo i jep mundësinë që të priren ndaj këtij brezi më të ri edhe ato që i përfshimë në brezin e mesëm të lexuesve.
Padyshim, vlerësimi a rivlerësimi është tepër kompleks, me përbërës kulturorë, letrarë, gjinorë, llojorë etj. Shkenca jonë letrare, vetëm tash së fundi, po e vë në vendin e duhur dhe të merituar këtë shkrimtar, që i sjell vlera letërsisë kombëtare, si dhe nder plejadës së krijuesve në fushën e letrave.
Regjistrin e lartë të organizimit të mesazhit në tragjedi (të kushtëzuar nga vetë lloji letrar), Haxhiademi do ta bëjë akoma më të kuptueshëm e më të pranueshëm përmes krijimtarisë së tij poetike, që, si dhe tragjeditë, shfaqet me pamje tepër interesante.
Leximi dhe vlerësimi i veprës poetike të E.Haxhiademit nga kuota e viteve '90, kuotë e cila bart në vetvete edhe evoluimin e mjeteve shprehëse poetike nga njëra anë, dhe, në përputhje me to, një tërësi treguesish që formësojnë një qëndrim, një ndjesi dhe një matës të caktuar për vlerat poetike, e bën disi të ndërlikuar qëndrimin ndaj lirikës së Haxhiademit. Për më tepër, në poezi ai priret të jetë sa më origjinal dhe, pas tij, ato rrugë që ai u nis në poezi s'para u shkelën, pasi u konsideruan të gabuara, të shtrembëra, realiteti artistik që ato zbulonin antikombëtar, antipopullor etj. Kështu që me kodin e tij artistik lexuesi nuk është fort i familjarizuar. Ky kod i shfaqet atij në mënyrë të pandërmjetshme, ballazi. Nga kjo pikëpamje ky kod është sa afër, aq edhe larg lexuesit. Sidoqoftë, lirika e Haxhiademit është e endur me dashurinë dhe dhimbjen njerëzore, është e formësuar mirë, me një sistem harmonioz mjetesh dhe teknikash poetike dhe si e tillë ajo i ka të mbrujtura vlerat që shpërthejnë kufijtë kohorë. Ndaj edhe sot do të rrezonojë në shpirtin e lexuesit.
Për poezinë dhe përtej poezisë së tij
Poeti, përveç talentit dhe aftësive artistike, në tërësinë e tij është një produkt kompleks i rrethanave sa sociale e politike, po aq kulturore dhe artistike. Këto tregues lënë gjurmët e tyre në universin poetik që ai krijon, duke u bërë në të njëjtën kohë, në një masë të caktuar, edhe zbërthyes të këtij universi. Në ç'raport qëndron krijimtaria poetike e Haxhiademit me mjedisin sociokulturor, letrar dhe artistik të kohës kur u krijua?
Ajo shkruhet kryesisht në fillim të viteve '30, në horizontin e të cilëve ndihej ende qartë jehona e idesë kombëtare, sipas formësimit që ajo mori gjatë Rilindjes, por e amplifikuar në mënyra dhe profile të ndryshme gjatë periudhës së Pavarësisë, nga njëra anë (kujto veç të tjerash pas Rilindjes Mjedën, Asdrenin e më së fundi Fishtën e ndonjë tjetër), dhe, nga ana tjetër, në një kohë kur po ravijëzohej një problematikë e ashpër sociale, që po kushtëzonte prirje të reja të arkitekturës letrare, një drejtim të ri letrar. Vepra poetike e Haxhiademit strukturohet e ndikuar pikërisht nga ajo çka jehonte në horizont si vlerë, por që kërkonte ridimensionim, dhe që vërtet po ridimensionohej si një ide shumëpërmasore. Në këtë kontekst kulturor e artistik Haxhiademi do të kërkonte rrugën e tij. Ajo do të projektohej e strukturohej me veçanësinë e drejtimit të talentit të tij, formimit intelektual e artistik të tij, predispozicionit, ndjeshmërisë dhe aftësisë krijuese.
Ai i ndërgjegjësonte prirjet e tij në fushën e letrave, ndaj në skenën e letërsisë shqiptare donte të luante rolin e tij sa më dinjitoz. Për atë ishte e rëndësishme të sillte kontribut për letërsinë tonë, pavarësisht se në këtë skenë do të ishte aktor i planit të parë apo jo. Ndaj më l937 përmbledh në një vëllim krijime poetike të shkruara në rrjedhë të viteve, modeste në sasi, por tepër pretenduese për universin artistik që ofrojnë. Siç thekson autori në parathënien që përcjell vëllimin “një punë e pakët, por e kujdesëhsme qi besoj se do t'i vlejë mjaft literaturës s'onë të varfën”. Vëllimi botohet më 1939, nën titullin "Lyra". Ai përmbledh 10 krijime: “Galatés”, shkruar më 1927; “Nymfat e Shkuminit", 1933; “Nata e zezë”, 1934; “Naim Frashërit”, 1934; “Prej së largu”,1934; “Asaj”, 1934; “Lufta e dragojve me kuçedrën”, 1934; “Andrra e jetës”, 1935; “Koha e kalueme”, 1935; “Kanga shekujve 1912-1937”, botuar më 1937.
Duke lexuar këtë vëllim dhe duke u nisur nga pohimi i njohurse “Bota e shprehur bota e poetit, ashtu si e ka ai, si e mendon ai, por në një formë të pranueshme për të tjerët, sociale” mund të arrijmë në konkluzionin se kemi të bëjmë me një poet me ndjeshmëri të spikatur, entuziast dhe idilik ndaj vlerave historike dhe mendësive popullore. Shkurtimisht ç'sjellin këto krijime?
“Galatés” - një krijim i mbrujtur me sinqeritet e përmallim rinor, i përshkuar nga një dhimbje fisnike; një krijim i endur sipas një mënyre klasike, ku objekti poetik qendron para poetit dhe ky poetizon më të dukshmen, më të bukurën, më përfaqësuesen e tij. (Kjo procede krijuese do të karakterizojë gati të gjitha lirikat në vëllim dhe, në tërësi, është një ndër karakeristikat e autorit.) Është ndër sprovat e para poetike të autorit, ku më dukshëm spikat ndjeshmëria artistike dhe një leksik i pasur poetik. Poezia ka në bazë parimin e kontrastit, që lind nga përqasja e nocion eve jetë-vdekje. Ajo karakterizohet herë nga një ritëm i shtruar monoton, që e rëndon më tepër peshën e dhimbjes dhe herë të tjera nga një ritëm i thyer që imponon gulshe ndjenjash.
“Nymfat e Shkuminit ”- një poemë idilike, me një univers interesant, ku mbizotëron paqtimi, dashuria, gëzimi, kërkesa të ligjshme të një shpirti poetik tepër të ndjeshëm si ai i autorit. Duke thyer kufijtë midis reales dhe fantastes, endja poetike është mjeshtërore dhe realiteti artistik ofrohet shumë harmonioz në atë heterogjenitet personazhesh. Pikërisht në këtë mjedis artistik autori ngre idenë e vlerave të njerëzores, patriotikes, kombëtares, të cilat, për nga dekori në të cilin vendosen, ngarkohen në mënyrë tepër të spikatur me tonet e sublimes. Megjithëse në poemë ka një mori qeniesh mitologjike, dhe kjo prani duket sikur e mjegullon disi mjedisin artistik, po të shihet më thellë, ka një thelb racional në rrugën që ka zgjedhur autori. Të tërë personazhet mitologjike, vepruese në poemë, janë të pranishëm me parabiografinë, biografinë dhe tërë ngarkesën filozofike që ato i sjellin si nëntekst. Pikërisht mbi këtë bazë, pra mbi të vërteta morale, që vijnë prej dy mijë vjetësh, të pranuara tashmë nga njerëzimi, shpallen vlerat e njerëzores, patriotikes, kombëtares, motivohet ideja e ligjshme e krenarisë dhe kërkesa e merituar për lumturi. E thënë më thjesht, autori idenë e paqtimit, lumturisë, gëzimit, mirësisë e vë ta deklamojnë ato personazhe që janë pranuar të denjë për këtë deklamim. Sublimja kërkon bartës sublimë që të përçohet. Kjo procede interesante do të kërkonte, sidoqoftë, edhe lexues të kualifikuar në pjesën më të mirë. Për të kaluar edhe këtë pengesë tt pranishme, autori vepron stilistikisht me mjete rri fimtare sa më të thjeshta dhe sa më pranë rrëfimit poetik popullor, duke i lënë vend të gjerë epitetit, krahasimit, hiperbolës, metaforës etj., karakteristika këto për krijimtarinë poetike popullore me të cilën lexuesi ishte i familjarizuar.
“Nata e zezë ” - një nga krijimet poetike më të spikatura të autorit, një klithmë dhimbjeje që priret drejt kufijve ekstremë të dhimbjes njerëzore. Si dhe në disa krijime të tjera, dhimbja tepër vetjake i kalon kufijtë e Unit, duke u shtrirë në një hapësirë më të gjerë. Një vaj i ndjerë ky i Haxhiademit, që e pasuron traditën e poezisë sonë në këtë lloj. Poezia, e ndërtuar përmes përshkrimit të skenave të çastit të fundit të vdekjes e varrosjes së nënës, shtjellohet përmes sekuencash të vazhdueshme, që lidhen mes tyre jo vetëm me ecurinë logjike kohore, por, sidomos, me përshkallëzimin e dhimbjes. Kjo dhimbje përjetohet jo me përplasje të menjëhershme, por në formën e një vale që s'ndjehet si përplasje, pasi e shton rrjedhën dhe prurjen njëkohësisht, duke e përgatitur edhe shtratin ku do të rrjedhë.
“Naim Frashërit ” - një krijim dedikues ndaj Frashërlliut të madh dhe një apoteozë për rolin dhe funksionin e Poetit në altarin e kombit. " Se si çdo kombi qi i erdh profeti/ për gjindjen ton
do t'jet poeti"- thekson autori në vargjet përmbyllëse të krijimit. Në kushtet kur pushteti ishte uzurpuar nga aventurierë e injorantë dhe kombit po i imponohej si vlerë kombëtare diktati, Haxhiademi ngre zërin për vlerat e vërteta, që më së shumëti i gjen tek Naimi, tempull i vërtetë i shqiptarizmës. Autori thërret: "Ah, pluhnin tand në zemrën e ktij vendi / Na duhesh qi ta rujshim si thesar / se ti i re ma par' Trumpetës / dhe nga gjumi i shkunde / Mallëngjyeshëm na përmendi / Fatozat lyr'e jote / Qi mrekulli ksaj bote/ i lan' pas vehtes, sa të tjer' s'do t'ketë/Prandaj ti je një tempull i vërtetë.”
Dhe i indinjuar ndaj pluhurit të harrimit që po rrekeshin të hidhnin mbi poetin, ai shpërthen: “ ...se nuk thërritet lavdërimi shtetit/ kur kilikanza bin' n'vorr t'poetit.”
Është ky një krijim i lindur nga dufi dhe shqetësimi i një zemre të pastër shqiptari, një intelektuali dhe idealisti.
“Prej së largu ” dhe “Asaj ” - dy poezi dashurie, ku ndjenja e dashurisë si dhe tek “Galatës” është e shoqëruar me mallin dhe dhimbjen. Edhe këto poezi thjeshtësia dhe sinqeriteti i bëjnë tërheqëse.
“Lufta e drangojve me kuçedrën” - një krijim interesant, me nisje nga një konceptim interesant: trupëzimi dhe animizimi i ndjesive që krijojnë dukuritë e zhurmëshme natyrore (shtrëngata, rrufetë, bubullimat, lëvizjet e vrullshme të reve etj.) në forca ireale, fantaste, si kuçedra, dragonj etj. Krijim me një atmosferë sugjestinuese, ku forcat jashtëtokësore përplasen, mposhtin njëra-tjetrën dhe, si në universin njerëzor, në fund të fundit, në thelb del evidente lufta midis së mirës e të keqes. Krijimi karakterizohet nga një ngarkesë e madhe emocionale, që ia jep, pikërisht, edhe procedeja bazë që ka zgjedhur autori: vendosja e veprimit artistik në kufijtë mes reales dhe ireales, me protagonistë tokësorë e jashtëtokësorë.
“ Andrrae jetës” dhe “Koha e kalueme” - Poezi që, me sa duket, janë krijuar në kohë të vështirë për autorin, që gjen ngushëllim përmes filozofimeve ndaj qenies dhe ekzistencës, që e përjeton me shumë dhimbje gjendjen në të cilën ndodhet, që i bëhet shkatërrues krahasimi me vitet e lumtura të fëmijërisë dhe rinisë.
“Kanga shekujve 1912-1937” - krijim me rastin e 25-vjetorit të Pavarësisë, përkushtim ndaj Atdheut, për të cilin çdo shqiptar të flijojë gjithçka; një krijim me një moto tepër njerëzore dhe të pastër: “Se veç t'urtët dhe të ndershmit shkruaj"; një krijim që predikon jdenë e drejtë se në Panteonin e Kombit duhet të hyjnë ato që vërtet kanë flijuar gjithçka për atdheun, patriotët, atdhetarët, dhe jo ato që me xhelozi kërkojnë vende të pamerituara në të.
Realiteti artistik në poezinë e Haxhiademit dimensionohet në dy plane kryesore:
Njeriu me dashurinë dhe, sidomos, me dhimbjen e tij. Në këtë aspekt, që kap pjesën më të madhe të territorit dhe hapësirës së realitetit të tij artistik, gjëllin ndjesia për vajzën, gruan, nënën, vëllain, babain, mikun, poetin, patriotin, atdheun, bukurinë, shëmtinë, tmerrin, frikën, dhimbjen, fatkeqësinë, mëshirën, errësirën, dritën, gazin, shpresën, embëlsinë, hidhërimin. Lidhur ngushtë me këtë univers njerëzor, në dritëhijet e të cilit përplasen fate dhe jetë njerëzish, si një ngushëllim ose pamje më e qartë, krijohet një univers i dytë, me qenie dhe jetë konvencionalisht jotokësore, por në kufijtë e këtij realiteti artistik tepër reale dhe vepruese. - Universi i nimfave, shtojzavalleve e qenieve të tjera mitologjike. Si për kontrast të fortë, e të plotë edhe ky univers i dytë merr dritëhijet e të parit. Duke abstraguar poetikisht, këto dy universe sikur shkrihen, i humbain kufijtë, ngërthehen në gëzimet, shpresat dhe tragjeditë reciproke. Në këtë mjedis artistik të krijuar nga autori përqasja klasike e mira - e keqja, drita-errësira, gëzimi-dëshpërimi, jeta-vdekja vjen me një ngjyrë tepër shqiptare, e kapshme dhe artistikisht e realizuar. Nga Galatësi, nëna, Sofija, Naimi, babai, nimfa, Parceja, Atropja, kuçedra etj., si personazhe, nga konceptet qëndrore jeta, vdekja, trupi, shpirti. 110 natyra, njeriu, atdheu, patriotizmi, dashuria, hidhërimi është endur një tekst poetik që bëhet shprehës jo vetëm i një mendësie të përgjithshme, por, sidomos, edhe i një mendësie shqiptare, popullore, lokale.
...duke shpresuar se vetëm u nxit kërshëria.
E mbaron së lexuari, vëllimin "Lyra" dhe për asosacion poezia në përfytyrim të mbetet në formën e një nimfe, ku në flokët si ëndërr nuk dallon mirë nëse ka thinja apo janë pikëlza uji që shkëlqejnë, ku në buzëqeshjen e saj ka mirësi dhe gaz të brendshëm apo dhimbje, shumë dhimbje. Ajo herë të shfaqet me vlera, e herë të humb nga sytë. Sidoqoftë, të fiksohet në mendje dhe si të tillë e bën pronë tënden. Dhe kur poezia pronësohet nga lexuesi ajo poezi është e lume. Kujtoj, që këtë fat poezia e Haxhiademit do ta ketë edhe tek lexuesi i sotëm.
Shkrim nga Tomorr Plangarica - Botuesi
- ADE
Burimet e lidhura
Etiketa të reja
Pjesë e Et'hem Haxhiademi (1902-1965)
Renditja: 21 (589 shikime)
ADE, “Et'hem Haxhiademi (1902-1965)”, ADE, Arkiva Digjitale Shqiptare, accessed 18 shkurt 2025, http://adsh.al/s/adsh/item/13899
Komentoni
No comment yet! Be the first to add one!