Ismail Dede Efendi

( Studim nga Armand Broshka) “Ismail Dede Efendi është një nga kompozitorët më të shquar të Perandorisë Osmane të shekullit XIX. Ai aktualisht konsiderohet si babai i muzikës moderne turke dhe i asaj Mevlevi”. -Origjina- Hamâmîzâde Ismail Dede Efendi lindi më 9 janar 1778 në mëhallën “Şehzadebaşı” të Stambollit.][1 I biri i Rukije Hanëmit dhe Sulejman Agës.[2] I ati, Sulejman Aga ishte shqiptar[3] nga rrethi i Elbasanit[4]. Pak të dhëna ka mbi jetën dhe mbiemrin e tij, por në këndvështrimin tim, ai ka qenë nga Kazaja e Elbasanit, pra nga qyteti i Elbasanit, pavarësisht se origjina e tij thuhet shkurtimisht nga rrethi (Sanxhaku) Elbasanit. Në ato vite Sanxhaku i Elbasanit përbëhej nga tre Kazà: Ajo e Elbasanit, Peqinit dhe Gramshit, ku më pas u shtua dhe ajo e Çermenikës, por si kryeqendër mbetej qyteti i Elbasanit. Kështu që, ka arsye të besoj se Sulejman Aga, i ati i kompozitorit më të rëndësishëm të Perandorisë Osmane dhe i konsideruar si babai i muzikës moderne turke, ishte nga qyteti i Elbasanit. Sulejman Agën më pas e gjejmë të zhvendosur në qytetin e Kosturit.[5] Midis Elbasanit dhe Kosturit ka pasur shumë lëvizje demografike popullatash përgjatë shekullit XV[6] dhe si rrjedhojë midis tyre mund të jenë lidhur edhe shumë krushqi. Më pas Sulejman Aga punon si nëpunës sekret i Valiut të Sidonit (Izrael), Ahmet Pashës (Cezzâr Ahmed Paşa), ku mori pjesë në betejën për mbrojtjen e qytetit të Akrës kundër ushtrisë franceze të drejtuar nga Napoleon Bonaparti.[7] Pas shumë viteve nën shërbimin e Valiut, Sulejman Aga jep dorëheqjen si pasojë e ekzekutimeve publike shumë mizore e të padrejta të Pashait, duke u vendosur në Stamboll.[8] Në Stamboll ai blen Hamamin* “Acemoğlu” në lagjen “Şehzadebaşı”, dhe në të njejtin vit martohet me Rukiye Hanım*-in, për të cilën nuk dimë ende asgjë.[9] Nga kjo martesë më vonë do të lindte edhe djali i tyre, të cilin, duke qenë se ata i përkisnin ritit mistik sufi dhe kryesisht urdhërit “Mevlevi”, e quajtën Ismail, për shkak se lindi në ditën e Kurban Bajramit.[10] Ndërsa, mbiemri “Hamâmîzâde” që është me prapashtesë persisht, do të thoshte i biri i hamamxhiut, zakon karakteristik përkatësie ky i traditës osmane.  -Vitet e para- Kur Ismaili u bë 4 vjeç, i ati u detyrua ta shiste Hamamin e tij për të blerë një shtëpi me Hamam më të vogël, me emrin “Çavuş” në mëhallën  “Altımermer”.[11] Pas përfundimit të arsimit fillor në shkollën e lavanderisë, ngjitur me xhaminë “Hekimoğlu Ali Pasha”, Ismaili filloi punë si ndihmës nëpunës në zyrën e kryekontabilistit të perandorisë,[12] e më vonë gjatë kohës që ishte student, ai u përzgjodh si kryekëngëtari i ilahive*, për shkak të bukurisë së zërit të tij, i cili u vlerësua gjatë një ceremonie shkollore edhe nga poeti i famshëm Mehmet Emin Efendi,[13] i cili ishte dhe i ati i shokut të klasës së tij.[14] Mësimet e para mbi muzikën i mori nga ky i fundit,[15] prej një periudhe 7 vjeçare.[16] Gjatë kohës që ishte nëpunës në zyrën e kontabilistit, Ismaili shfaqi interes për tarikatin* “Mevlevi”* duke e frekuentuar lozhën “Yenikapı Mevlevîhânesi” dy herë në javë për të ndjekur leksionet e Sheh Ali Nutki Dedesë.[17] I biri i hamamxhiut e pa mevlevihanen si një shkollë më vete, duke ndjekur ritualet për 7 vjet rresht, paralelisht me jetën e tij në shërbimin civil, e kështu ai u formua edhe më shumë pranë ustait Ali Nutki.[18] Nga vëllai i Ali Nutkiut, teoricieni i muzikës Abdülbaki Nasır Dede, Ismaili mësoi si të luante instrumentin e neit,[19] një lloj fyelli persian. Më 18 maj 1797, ai dha dorëheqjen nga detyra e tij në shërbimit civil në mënyrë që të bëhej zyrtarisht dervish i tarikatit “Mevlevi”, duke hyrë në lozhën e dervishëve më 3 qershor 1798.[20] Praktikën e semasë* ai e përfundoi më 29 korrik 1798.[21] Kënga me titull “Zülfündedir benim baht-ı siyahım” (Tek tufa e flokëve të tu ndodhet fati im i zi), ishte kompozimi i tij i parë në Makamin Buselik*.[22] Tekstin e saj e shkroi Keçecizade İzzet Molla dhe pati shumë sukses në qarqet muzikore të Stambollit,[23] madje u bë e preferuara e sulltan Selimit të III-të,[24] i cili ishte dhe vetë kompozitor i tarikatit “Mevlevi”.[25] Kur sulltani mësoi se kënga ishte kompozuar nga një dervish i ri “Mevlevi”, ai e thirri atë në pallatin “Topkapı”* për ta dëgjuar veprën edhe një herë prej vetë atij, duke shprehur dhe dëshirën për ta marrë atë midis dervishëve të pallatit.[26] -Më 1799 merr titullin “Dede” (Gjysh)- Pasi e dëgjoi, sulltan Selimi i III-të u bë protektori i tij[27] duke e marrë në pallat për të kënduar dy herë në javë për të.[28] Ustai i ri përfundoi praktikën e semasë në korrik 1798 dhe më 27 mars 1799 fitoi titullin "Dede" (Gjysh) i tarikatit “Mevlevi”,[29]  duke u bërë bartës i këtij titulli në moshe fare të re, vetëm 21 vjeç.[30] Pasi ai u bë posedues dhome në lozhën Yenikapı, dhoma e tij u bë vendi i dashamirësve të muzikës që donin të mësonin prej tij, veçanërisht në ditët e ritualeve.[31] Gjatë kësaj kohe ai jepte edhe mësim në shkollën “Enderun”* në “Topkapı”.[32] Pra, ashtu siç ka thënë në shkrimin e tij studiuesi turk Ahmed Hamdi Tanpınar me titull "Yaşadığım Gibi": “Merita kryesore për formimit si muzikant dhe personalitet të Ismail Dede Efendiut i përket vetëm lozhës “Yenikapı Mevlevihanesi” të tarikatit “Mevlevi””.[33] -Jeta personale- Më 1802 Ismail Dede martohet me një vajzë nga pallati “Topkapı”, Nazlıfer Hanım,[34] duke u vendosur të dy me banim në mëhallën “Akbıyık”.[35] Nga kjo martesë lindën tre vajza e dy djem.[36] Më pas, në jetën e ustait të ri do të pasonin gjashtë vite të vështira në jetën e tij, të cilët do të ndikonin shumë në krijimet e tij të mëvonshme. Më 1804 ai humbi mësuesin e tij Ali Nutki Dede me të cilin ishte i lidhur shumë, duke e pasur si baba, e një vit më vonë humbi dhe djalin e tij tre vjeçar.[37] Në kujtim të djalit të tij të ndjerë, Sâlih-ut, ai kompozoi këngën "Bir gonca femin yaresi vardır ciğerimde" (Është një gonxhe në mushkërinë time) në sistemin makam “Bayati", e cila tregon dhimbjen e tij të thellë për këtë humbje.[38] Kjo elegji, në të cilën një subjekt personal trajtohet për herë të parë në muzikën osmane, u konsiderua si pasqyrimi i një ndjeshmërie romantike unikale e vërejtur në tendencën para reformave të Tanzimatit, për t'u hapur ndaj individualitetit dhe erosit.[39] Më 1808 ndahet nga jeta nëna e tij dhe më pas po atë vit ai u trondit thellë edhe nga vrasja e sulltan Selimit të III-të, i cili ishte një nga njerëzit që e kishte vlerësuar dhe inkurajuar më shumë nga të gjithë.[40] Pasoi një vit me trazira dhe paqartësi nën sundimin e sulltan Mustafait të IV-t. E përsëri një tjetër tragjedi pasoi më 1810, djali i tij i dytë,[41] gjashtë vjeçari Mustafa vdes.[42] Ustai fatmirësisht më vonë do të kishte edhe tre vajza: e madhja Hatice Hanım (1806 - 1863), e mesmja Fatma Hanım (1808? - 1892) dhe më e vogla Ayşe Hanım, e cila gjithashtu fatkeqësisht do të ndërronte jetë në moshën trembëdhjetë vjeçare.[43] Ditë më të mira do të pasonin. Në fron vjen Mahmudi i II-të. Gjatë mbretërimit të tij, Ismaili u riftua në oborrin sulltanor dhe më 1812 iu dhurua edhe titulli “Musahib-i Şehriyari” (shok i sulltanit).[44] Gjatë sundimit të Mahmudit të II-të, Ismail Dede Efendi u emërua kryemuezin i oborrit “Muezzinbaşı”, dhe jetoi kohën e tij më produktive me një pjekuri të admirueshme, duke u konsideruar si kompozitori më i madh i kohës, gjë që e ngriti reputacionin e tij në një shkallë të tillë që asnjë kompozitor tjetër më parë nuk kishte mundur ta arrinte.[45] Në këto vite plot krijimtari, ai do të krijonte vepra në pothuajse çdo formë të muzikës osmane, si atë sekulariste por dhe në atë fetare, të tilla si “ayin”, “durak”, “tevşih”, “ilahi”, “peşrev”, “saz semâisi”, “murabba”, “semâi”, “şarkı”, “köçekçe”, etj. [46] -Ndryshimet dhe vdekja- Shumë ndryshime po ndodhnin nën sundimin e sulltan Mahmud-it të II-të, ku në vitet ’20 të shek.XIX ai nisi reformimin e perandorisë, “Tanzimatin”, duke u hapur ndaj oksidentalizmit.[47] Nuk mbetej mbrapa dhe Evropa në qasjen e saj kureshtare ndaj botës orientale të perandorisë osmane, sidomos ndaj bandës së famshme ushtarake “Mehter”* ku përgjatë shek. XVII dhe XVIII kemi një joshje të kompozitorëve perëndimorë si Jean Baptiste Lully i cili më 1670 i joshur nga një ambasador osman në Versajë, kompozon “Marche pour la cérémonie des Turcs” një marsh në stilin “Mehter”, më pas më 1775 kemi Jean-Philippe Rameau i cili kompozon operan “Les Indes galantes”, gjithashtu në stilin e bandës ushtarake të jeniçerëve*. Vivaldi gjithashtu i joshur nga miti i Skënderbeut dhe i sulltanëve si Bajaziti i II-të, i dedikon atyre nga një opera. Por kulmin e përqafimit të muzikës osmane dhe ndërthurjen e saj në muzikën evropiane e bën Joseph Haydn (1775), i cili për herë të parë në kohën e dytë të simfoninë së tij nr.100 “Militärsinfonie” fut instrumentat turke (timpani, grancasa, tringolo dhe tamburo militare), në formacionin klasik simfonik si një grup më vete perkusiv. Gjithashtu Mozarti dhe Beet’hoveni do të kompozonin nën titullin: “alla Turka”, madje Beet’hoveni tek muzika e tij incidentale “Rrënojat e Athinës”, brenda saj ka kompozuar në stilin osman dy pjesë: “Kori i dervishëve” dhe “Marshi turk”, por kryevepra e tij është brenda kohës së katërt të simfonisë së 9-të, ku në mes të saj ai fut papritur një marsh turk duke bërë një thyerje interesante. Si pasojë e joshjes së ndërsjelltë dhe hapjes ndaj evropës perëndimore, me ftesë të sulltan Mahmudi i II-të, më 17 shtator 1828 mbërrin në Stamboll muzikanti Giuseppe Donizzeti,[48] vëllai i kompozitorit të famshëm italian, Gaetano Donizzetti.[49] Donizzetti ia nisi punës duke shndërruar atë që më parë ishte banda ushtarake “mehter” e oborrit të sulltanit, në një orkestrër simfonike me instrumenta tërësisht perëndimorë dhe natyrisht duke luajtur muzikë perëndimore.[50] Ndërkohë që Donizzetti kontribonte si instruktor në përhapjen e muzikës perëndimore dhe italiane në Stamboll, është gjithashtu e rëndësishme të thuhet se ai u përpoq të eksploronte dhe kuptonte strukturën dhe misterin e muzikës tradicionale osmane, e kështu, vihet re se ustai i madh Ismail Dede Efendi ishte mësuesi i tij në këtë drejtim.[51] Gjithashtu edhe Dede Efendiu u përpoq që të merrte diçka nga muzika evropiane e ta përshtaste me atë osmane, e kështu, i ndikuar nga rrymat e kohës, kryesisht nga valsi, ai kompozoi në ritmin ¾ këngën “Yine Bir Gülnihal” (Përsëri një trëndafil i ri).[52]  Instrumentat kryesorë që formonin orkestrën tipike klasike osmane “Mevlevi” ishin: Tamburi osman, Daf, Ney, Rebab ose Kemençe, Keman, Kanun, Ud, Bendir, Bağlama dhe Küdüm.[53] Ky pra ishte formacioni klasik orkestral me të cilin interpretoheshin veprat e ustait të madh osman, disa prej tyre do të bënin pjesë më pas edhe në formacionet e ansambleve tona. Ismail Dede Efendi edhe pse jetoi në një nga periudhat më të paqendrueshme të historisë osmane, duke përjetuar kolapsin e rendit të vjetër shoqëror, nuk u tundua aspak nga ato reforma por i qendroi besnik stilit klasik të muzikës osmane dhe nuk doli nga rregullat dhe kushtet e këtij stili.[54] Kjo mbase edhe për faktin se ai ishte një “Baba” dhe bënte një jetë të thjeshtë e të devotë prej dervishi, siç e udhëzonte tarikati i tij. Gjatë jetës së tij ai kompozoi rreth 500 vepra (sekulariste dhe fetare), por për faktin se nuk dinte t’i shkruante ato në partiturë dhe se tradita në atë kohë ishte vetëm orale, në ditët e sotme falë përçimit brez pas brezi të nxënësve të tij,[55] vetëm 294 vepra kanë mbijetuar.[56] Vitet e fundit të jetës iu përkushtua mësimdhënies, ku më 1846 i kërkoi leje sulltanit për të shkuar në Mekë për të bërë Haxh*, bashkë me dy studentët e tij Mutafzade Ahmed dhe Dellâlzade İsmail Efendi. [57] Në përfundim të haxhit ai u prek nga kolera dhe vdiq në Mina afër Mekës, aty ku dhe u varros më 29 nëntor 1846.[58] -Muzika orientale dhe origjina e saj- Pavarësisht oksidentalizmit të muzikës së oborrit, atmosfera e jetës urbane në qytetet e perandorisë osmane, sidomos ajo e kafehaneve (kahvehane), kishte përqafuar mënyrën e këndimit dhe interpretimit të muzikës bektashiane të jeniçerëve me ilahi “Nefes”,[59] pra e njejta rrymë që ndiqte dhe Ismail Dede Efendiu. Po të mos ishin këta dervishë me përkushtimin, pasionin dhe kontributin e tyre në muzikën e sufizmit të tyre mistik, vështirë të themi se mund të kishte marrë një zhvillim të tillë muzika orientale siç ne e njohim sot, duke pasur parasysh që myslimanët suni nuk e praktikonin dhe ende nuk e praktikojnë muzikën e interpretuar me instrumenta, por vetëm atë të kënduar me zë, pa shoqërim. Nuk mund të themi se muzika e sufizmit e kryesisht tarikatit “Mevlevi” ishte një muzikë turke siç tentojnë ta përvetësojnë disa muzikologë turq sot. Ajo ishte një muzikë e kënduar nga popuj multietnikë e multilinguistikë të perandorisë osmane si; shqiptarët, turqit, grekët, hebrenjt, arabët, armenët etj.[60] Mos harrojmë se, ishte para shpalljes së Republikës së Turqisë kur u shkruajt teza që muzika e osmanëve ishte e një stili “hibrid” me prejardhje bizantine, arabe dhe persiane, e se muzika e vërtetë turke ishte muzika folklorike rurale e Anadollit.[61] Sociologu i famshëm turk Ziya Gökalp do ta mbështeste këtë tezë kur do të shprehej dikur se: "Muzika osmane duke mos pasur origjinë kombëtare ishte thjesht një vazhdimësi e asaj çfarë përktheu dhe nxorri në pah Al-Farabi nga muzika Bizantine".[62] Pra, muzika që ne njohim sot si orientale apo turke, nuk është gjë tjetër veçse një modifikim i lehtë i sistemit të shkallëve modale dhe ritmeve të muzikës së lashtë të popujve helenë e romakë, më pas atyre bizantinë e arabë. Prandaj në atë sistem modal makamesh ndjehet lehtësisht ngjashmëria në këndime midis priftërinjve orthodhoksë (greko-shqiptaro-armeno-sllavë) dhe imamëve suni e dervishëve bektashinj (arabo-persë).    -Ndikimi i muzikës mistike sufi tek Isuf Myzyri-  Kur dëgjojmë muzikën tonë popullore qytetare e veçanërisht atë të Isuf Myzyrit, nuk mund të mos vërejmë ngjashmërinë me muzikën orientale osmane. Ky fakt dhe hulumtimi mbi figurën e Ismail Dede Efendiut më bëri që, si muzikant t’i krahasoja në strukturë këngët osmane dhe ato të shqipërisë së mesme dhe Isuf Myzyrit. Shpesh herë në kontakte që kam pasur me instrumentistë turq, me të cilët kemi bashkëpunuar në koncerte të ndryshme, jemi befasuar në mënyrë reciproke nga ngjashmëria këngëve tona. Madje disa prej tyre ishin identike, vetëm teksti ishte ai që bënte diferencën. P.sh, kënga “Cene kalaja” është identike në strukturë muzikore dhe vijë melodike me atë turke “Canakkale”, ndërkohë teksti nuk është tekstualisht i njejti, apo “Dashunija kur filloi” në ritëm valsi ¾, e cila ka ngjashmëri në strukturë me këngën e Ismail Dede Efendiut “Yine Bir Gülnihal”. Madje ngjashmëria duket edhe në tekst në përshkrimin e bukurisë fizike të njeriut: (Isuf Myzyri) “Trupi yt s’paska të shamë   Si shandan i bukur je.   Rrugës po m’shkon si pasha   Vetlla jote si shigjetë.” (Ismail Dede Efendi) "Kurrë s'kam parë tek askush  Nj'at bukuri  Nj'at' vetull, nj'at' sy  Nj'at' dorë, Nj'at' fytyrë." E njejta gjë edhe me këngën krutane “Dul thëllonxa prej kafazit” e cila ngjason me “Ey büt-i nev edâ” po të Ismail Dede Efendiut.  Të njejtin fenomen që vërejmë në këngën “Cene kalaja” e gjejmë edhe në këngë të tjera të kompozuara nga Isuf Myzyri (dervish bektashi njësoj si Ismail Dede Efendiu), si edhe tek disa këngë të Mustafa Bodinit, Leksi Vinit, Muharrem Gurrës e të tjerë, të pa njohur, e cila ka në përbërjen e saj të njejtat sisteme modale të makameve e ritmeve osmane, si vazhdimësi e hera herës edhe huazim identik me përshtatje teksti mbi meloditë origjinale të ilahive “Mevlevi”, të ardhura nga Stambolli nëpërmjet teqeve tona. Në këto ambjente të besimit bektashi ra dhe në kontakt Usta Isuf Myzyri në jetën e tij. Falë faktit se ai ishte i besimit bektashi, ne kemi sot ato këngë të mbetura nga repertori i tij, ku ndjehet qartësisht ndikimi oriental i sistemeve modale të makameve osmane, pavarësisht se dogma komuniste kundër feve nuk lejonte studiuesit që të shpreheshin lirisht dhe ta tregonin realitetin siç ishte. Mendoj se në fillesat e tij, rreth vitit 1905 kur Usta Isufi krijoi orkestrinën e tij në stilin bektashian, do ta ketë pasur të vështirë të pranohej në shoqërinë myslimane suni të kohës, e cila ishte më dominuesja në qytet. Instrumentistë të tillë ahengu që luanin një muzikë bektashiane të interpretuar me instrumenta e jo thjesht me zë, siç bëheshin dasmat e gëzimet në ato vite, shiheshin me një farë paragjykimi, sidomos kur nuk i përkisnin komunitetit rom apo egjiptian. Për kujtesë, në filmin “Koncert në vitin ‘36”, pasqyrohet paragjykimi rreth dy zonjave të veshura “alla frënga” që vinin nga Konservatori i Parisit për të dhënë koncert në komunitetin e tyre “alla turka”, duke i quajtur me konotacionin perzhorativ: “çingije”*. Por me përkushtimin, talentin dhe përulësinë e tij që ja falte edhe rruga e tarikatit si dervish bektashi, muzika e tij dhe ai hyri në shtëpitë e zemrat e gjithë popullatës elbasanase, madje edhe tek ajo e krishterë. Jo më kot Ismail Dede Efendiu dhe Usta Isuf Myzyri vinin nga e njejta botë mistike e sufizmit, duke qenë të dy dervishë. Sot Ismail Dede Efendi vetëm për faktin se jetoi e punoi në Stamboll e se sot ky qytet i përket Turqisë moderne, quhet babai i muzikës klasike turke, kur ne fakt ai është një osman me origjinë shqiptare nga Elbasani që kontriboi për muzikën e asaj perandorie, ashtu siç bëri arkitekti po nga Elbasani Sedefqar Mehmet Biçakçiu e siç bënë mbi 30 vezirët e shumë, e shumë shqiptarë të tjerë. Duhen investime konkrete strategjike shtetërore të mirëorientuara për studime më të thelluara dhe mbledhje e publikime studimesh e të dhënash rreth figurave me origjinë shqiptare, të cilët kontribuan në Perandorinë Osmane e kudo nëpër Evropën e shekujve të shkuar, e disa prej tyre promovohen ne pavione historike, libra apo u bëhen monumente duke ua tjetërsuar identitetin nga vende të tjera, siç ishte dhe rasti në fjalë. Shqiptarët e mëdhenj të së shkuarës janë aty, thjesht presin që ne t’i shpluhurosim nga arkivat e t’i ngremë në piedestalin që meritojnë, duke u krenuar më pas me ta. -Janar 2021-  __________________  Referencat [1] Mohamed el-Fers - "Mevlana Celaleddin Rumi" f.244 [2] Mustafa Müftüoğlu - "Yalan söyleyen tarih utansini", (Volume 3)  f.113 [3] Nuri Şeyda - “Musahabe: Sanayi-i Nefise 5”, İkdam, 16 Ağustos, 1898, f. 3-4. (gazetë e përditshme osmane) [4] Ramadan Sokoli – “16 Shekuj” f. 138 [5] Yılmaz Öztuna - "Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi", (Volume 1) f.394 [6] Kiel, Machiel (1990), “Ottoman architecture in Albania, 1385-1912” [7] Yılmaz Öztuna - "Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi", (Volume 1) f.394 [8] Mehmet Nazmi Özalp - "Türk mûsikı̂si tarihi", (Volume 1) f.531 [9] Mehmet Nazmi Özalp - "Türk mûsikı̂si tarihi", (Volume 1) f.531 [10] Mehmet Nazmi Özalp - "Türk mûsikı̂si tarihi", (Volume 1) f.531 [11] Sadun Aksüt - “Türk Musikîsinin 100 Bestekârı”, İstanbul 1993, f.119-126; [12] Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - (Volume 23)  f.93 [13] Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - (Volume 23)  f.93 [14] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020) [15] Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - (Volume 23)  f.93 [16] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020) [17] Çetin Körükçü – “Türk sanat müziği: "bir şarkıdır yaşamak"” (1998) [18] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (po aty) [19] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (po aty) [20] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (po aty) [21] Yılmaz Öztuna - "Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi" (Volume 1) f.394 [22] Cem Behar - "Zaman, mekân, müzik: klasik Türk musıkisinde eğitim (meşk), icra ve aktarım" (1993) f.58 [23] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (po aty) [24] Cem Behar - "Zaman, mekân, müzik: klasik Türk musıkisinde eğitim (meşk), icra ve aktarım" (1993) f.58 [25] Shems Friedlander, Nezih Uzel - "The Whirling Dervishes: Being an Account of the Sufi Order known as the Mevlevis and its founder the poet and mystic Mevlana Jalalu'ddin Rumi" (1992) f.138 [26] Gülser Erçel - "100 Biyografide Dünya Ünlüleri" f.90 [27] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020) [28] Kültür Bakanlığı (1993) - "Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi" (Volume 4) f.211 [29] Yılmaz Öztuna  - "Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi" (Volume 1), (1990) f.394 [30] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020) [31] Gülser Erçel - "100 Biyografide Dünya Ünlüleri" f.90 [32] Emre Sarı - "Türk Sanat Müziği'nde Bestelerin Hikayeleri" (2016) f.38 [33] Ahmed Hamdi Tanpınar - "Yaşadığım Gibi" (Istanbul) [34] Kubbealtı Cemiyeti - "Kubbealtı akademi mecmûası" (Volume 28) f.32 [35] Mehmet Güntekin - "İstanbul'un 100 musikişinası" f.33 [36] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020) [37] İbrahim Sarı - "Büyük Türk Şahsiyetleri" (2018) f.135 [38] "Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi" (Volume 23) f.93 [39] İbrahim Sarı - "Türk Şahsiyetleri" (2018) f.562 [40] M.Fatih Salgar - "Diyanet" -Dede Efendi- [Artikull] [41] Gülser Erçel - "100 Biyografide Dünya Ünlüleri" f.91 [42] Genç Osmanlı Piyanist PiyanoTürk - "Hammmizade İsmail Dede Efendi Kimdir? Musiki Hayatı Kısa Biyografisi" (11 janar 2017) [43] Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı - "Tarih: Türk dünyası tarih ve kültür dergisi, Issues 181-189" (2002) f.39 [44] Talip Mert - "Dede Efendi: Legend of Ottoman classical music" (Anadolu Agency - 29.11.2019) [45] M.Fatih Salgar - " 50 Türk müziği bestekârı” f.169 [46] "Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi" (Volume 24) f.94 [47] Selcuk Aksin Somel - "The A to Z of the Ottoman Empire" f.322 [48] Hasan Celâl Güzel, ‎Cem Oğuz, ‎Osman Karatay – “The Turks: Ottomans” (Volume 2) f.802 [49] James P. Cassaro - "Gaetano Donizetti: A Research and Information Guide" f. 41 [50] Bernard Lewis - "What Went Wrong?: Western Impact and Middle Eastern Response" (2002) f.135 [51] Giulia Montemezzi "A Musical Bridge from Italy to Turkey: Giuseppe Donizetti"  October 25, 2015 [Artikull] [52] Atatürk Kültür Merkezi - "6th International Congress on Turkish Culture" (2009) f. 2052 [53] Rosie Ayliffe - "The Real Guide, Turkey" f.702 [54] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020) [55] Selcuk Aksin Somel - "The A to Z of the Ottoman Empire" f.140 [56] Nuri Özcan - "TDV İslâm Ansiklopedisi" (2001) "Ismail Dede Efendi: Türk mûsikisi bestekârı ve hânende." (Volume 3), f.94 [57] Gülser Erçel - "100 Biyografide Dünya Ünlüleri" f.91 [58] Alper Çeker - "Istanbul mevlevihaneleri" (2010) f.298 [59] Ga ́bor A ́goston, Bruce Alan Masters - "Encyclopedia of the Ottoman Empire" f. 407 [60] Ga ́bor A ́goston, Bruce Alan Masters - "Encyclopedia of the Ottoman Empire" f. 407 [61] Božidar Jezernik - "Imagining ‘the Turk’" f.174 [62] Božidar Jezernik - "Imagining ‘the Turk’" f.174 * Hamam – Banjë turke me avull të nxehtë. * Hanım – Hanëm ishte titull dhe do të thotë “Zonjë” në osmanisht. (Si titulli “Lady” në Britani). * Ilahi - Vargje kuranore të kënduara. * Tarikat – Shkollë, ideologji e veçantë mistike fetare e Sufizmit. * Mevlevi – Urdhër i sufizmit i krijuar nga poeti i famshëm persian, Xhelaledin Muhamed Rumi. * Sema – Rituali i dervishëve rrotullues. * Makami Buselik (Bûselik makam) – Sistem shkallësh muzikore turko-arabe. * Topkapı – Topkapi, ishte pallati mbretëror i sulltanit në Stamboll. * Enderun – Shkollë brenda ambjenteve të pallatit të sulltanit “Topkapi”, e cila edukonte Jeniçerët. * Mehter ose Mehterhane – Bandë muzikore ushtarake e jeniçerëve nga e cila rrjedhin bandat marshuese frymore të sotme, të cilat përdoren për ceremoni të ndryshme, përfshirë ato shtetërore. * Jeniçerët – Ishin një elite ushtarake osmane e përbërë kryesisht nga të krishterë të rekrutuar nëpërmjet sistemit “Defshirme”. * Haxh – Pelegrinazh i besimtarëve myslimanë në Mekë. * Çingije – Jevgjitka (konotacion pezhorativ për gra të komunitetit egjiptian) ______________________________________  (Bibliografia) Mohamed el-Fers - "Mevlana Celaleddin Rumi" Mustafa Müftüoğlu - "Yalan söyleyen tarih utansini", (Volume 3) Nuri Şeyda - “Musahabe: Sanayi-i Nefise 5”, İkdam, 16 Ağustos, 1898 (gazetë e përditshme osmane) Ramadan Sokoli – “16 Shekuj” Kiel, Machiel (1990), “Ottoman architecture in Albania, 1385-1912” Yılmaz Öztuna - "Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi", (Volume 1) Mehmet Nazmi Özalp - "Türk mûsikı̂si tarihi", (Volume 1) Sadun Aksüt - “Türk Musikîsinin 100 Bestekârı”, İstanbul 1993 Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - (Volume 23) Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020) Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - (Volume 23) Çetin Körükçü – “Türk sanat müziği: "bir şarkıdır yaşamak"” (1998) Cem Behar - "Zaman, mekân, müzik: klasik Türk musıkisinde eğitim (meşk), icra ve aktarım" (1993) Shems Friedlander, Nezih Uzel - "The Whirling Dervishes: Being an Account of the Sufi Order known as the Mevlevis and its founder the poet and mystic Mevlana Jalalu'ddin Rumi" (1992) Gülser Erçel - "100 Biyografide Dünya Ünlüleri" Kültür Bakanlığı (1993) - "Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi" (Volume 4) Emre Sarı - "Türk Sanat Müziği'nde Bestelerin Hikayeleri" (2016) Ahmed Hamdi Tanpınar - "Yaşadığım Gibi" (Istanbul) Kubbealtı Cemiyeti - "Kubbealtı akademi mecmûası" (Volume 28) Mehmet Güntekin - "İstanbul'un 100 musikişinası" İbrahim Sarı - "Büyük Türk Şahsiyetleri" (2018) Fatih Salgar - "Diyanet" -Dede Efendi- [Artikull] Genç Osmanlı Piyanist PiyanoTürk - "Hammmizade İsmail Dede Efendi Kimdir? Musiki Hayatı Kısa Biyografisi" (11 janar 2017) Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı - "Tarih: Türk dünyası tarih ve kültür dergisi, Issues 181-189" (2002) Talip Mert - "Dede Efendi: Legend of Ottoman classical music" (Anadolu Agency - 29.11.2019) Fatih Salgar - " 50 Türk müziği bestekârı” "Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi" (Volume 24) Selcuk Aksin Somel - "The A to Z of the Ottoman Empire" Hasan Celâl Güzel, ‎Cem Oğuz, ‎Osman Karatay – “The Turks: Ottomans” (Volume 2) James P. Cassaro - "Gaetano Donizetti: A Research and Information Guide" Bernard Lewis - "What Went Wrong?: Western Impact and Middle Eastern Response" (2002) Giulia Montemezzi "A Musical Bridge from Italy to Turkey: Giuseppe Donizetti" October 25, 2015 [Artikull] Atatürk Kültür Merkezi - "6th International Congress on Turkish Culture" (2009) f. 2052 Rosie Ayliffe - "The Real Guide, Turkey" Nuri Özcan - "TDV İslâm Ansiklopedisi" (2001) "Ismail Dede Efendi: Türk mûsikisi bestekârı ve hânende." (Volume 3) Alper Çeker - "Istanbul mevlevihaneleri" (2010) Ga ́bor A ́goston, Bruce Alan Masters - "Encyclopedia of the Ottoman Empire" Božidar Jezernik - "Imagining ‘the Turk’"  

( Studim nga Armand Broshka)
“Ismail Dede Efendi është një nga kompozitorët më të shquar të Perandorisë Osmane të shekullit XIX. Ai aktualisht konsiderohet si babai i muzikës moderne turke dhe i asaj Mevlevi”.
-Origjina-
Hamâmîzâde Ismail Dede Efendi lindi më 9 janar 1778 në mëhallën “Şehzadebaşı” të Stambollit.[1] I biri i Rukije Hanëmit dhe Sulejman Agës.[2] I ati, Sulejman Aga ishte shqiptar[3] nga rrethi i Elbasanit[4]. Pak të dhëna ka mbi jetën dhe mbiemrin e tij, por në këndvështrimin tim, ai ka qenë nga Kazaja e Elbasanit, pra nga qyteti i Elbasanit, pavarësisht se origjina e tij thuhet shkurtimisht nga rrethi (Sanxhaku) Elbasanit. Në ato vite Sanxhaku i Elbasanit përbëhej nga tre Kazà: Ajo e Elbasanit, Peqinit dhe Gramshit, ku më pas u shtua dhe ajo e Çermenikës, por si kryeqendër mbetej qyteti i Elbasanit. Kështu që, ka arsye të besoj se Sulejman Aga, i ati i kompozitorit më të rëndësishëm të Perandorisë Osmane dhe i konsideruar si babai i muzikës moderne turke, ishte nga qyteti i Elbasanit. Sulejman Agën më pas e gjejmë të zhvendosur në qytetin e Kosturit.[5] Midis Elbasanit dhe Kosturit ka pasur shumë lëvizje demografike popullatash përgjatë shekullit XV[6] dhe si rrjedhojë midis tyre mund të jenë lidhur edhe shumë krushqi. Më pas Sulejman Aga punon si nëpunës sekret i Valiut të Sidonit (Izrael), Ahmet Pashës (Cezzâr Ahmed Paşa), ku mori pjesë në betejën për mbrojtjen e qytetit të Akrës kundër ushtrisë franceze të drejtuar nga Napoleon Bonaparti.[7] Pas shumë viteve nën shërbimin e Valiut, Sulejman Aga jep dorëheqjen si pasojë e ekzekutimeve publike shumë mizore e të padrejta të Pashait, duke u vendosur në Stamboll.[8] Në Stamboll ai blen Hamamin* “Acemoğlu” në lagjen “Şehzadebaşı”, dhe në të njejtin vit martohet me Rukiye Hanım*-in, për të cilën nuk dimë ende asgjë.[9] Nga kjo martesë më vonë do të lindte edhe djali i tyre, të cilin, duke qenë se ata i përkisnin ritit mistik sufi dhe kryesisht urdhërit “Mevlevi”, e quajtën Ismail, për shkak se lindi në ditën e Kurban Bajramit.[10] Ndërsa, mbiemri “Hamâmîzâde” që është me prapashtesë persisht, do të thoshte i biri i hamamxhiut, zakon karakteristik përkatësie ky i traditës osmane.
 -Vitet e para-
Kur Ismaili u bë 4 vjeç, i ati u detyrua ta shiste Hamamin e tij për të blerë një shtëpi me Hamam më të vogël, me emrin “Çavuş” në mëhallën  “Altımermer”.[11] Pas përfundimit të arsimit fillor në shkollën e lavanderisë, ngjitur me xhaminë “Hekimoğlu Ali Pasha”, Ismaili filloi punë si ndihmës nëpunës në zyrën e kryekontabilistit të perandorisë,[12] e më vonë gjatë kohës që ishte student, ai u përzgjodh si kryekëngëtari i ilahive*, për shkak të bukurisë së zërit të tij, i cili u vlerësua gjatë një ceremonie shkollore edhe nga poeti i famshëm Mehmet Emin Efendi,[13] i cili ishte dhe i ati i shokut të klasës së tij.[14] Mësimet e para mbi muzikën i mori nga ky i fundit,[15] prej një periudhe 7 vjeçare.[16] Gjatë kohës që ishte nëpunës në zyrën e kontabilistit, Ismaili shfaqi interes për tarikatin* “Mevlevi”* duke e frekuentuar lozhën “Yenikapı Mevlevîhânesi” dy herë në javë për të ndjekur leksionet e Sheh Ali Nutki Dedesë.[17] I biri i hamamxhiut e pa mevlevihanen si një shkollë më vete, duke ndjekur ritualet për 7 vjet rresht, paralelisht me jetën e tij në shërbimin civil, e kështu ai u formua edhe më shumë pranë ustait Ali Nutki.[18] Nga vëllai i Ali Nutkiut, teoricieni i muzikës Abdülbaki Nasır Dede, Ismaili mësoi si të luante instrumentin e neit,[19] një lloj fyelli persian. Më 18 maj 1797, ai dha dorëheqjen nga detyra e tij në shërbimit civil në mënyrë që të bëhej zyrtarisht dervish i tarikatit “Mevlevi”, duke hyrë në lozhën e dervishëve më 3 qershor 1798.[20] Praktikën e semasë* ai e përfundoi më 29 korrik 1798.[21] Kënga me titull “Zülfündedir benim baht-ı siyahım” (Tek tufa e flokëve të tu ndodhet fati im i zi), ishte kompozimi i tij i parë në Makamin Buselik*.[22] Tekstin e saj e shkroi Keçecizade İzzet Molla dhe pati shumë sukses në qarqet muzikore të Stambollit,[23] madje u bë e preferuara e sulltan Selimit të III-të,[24] i cili ishte dhe vetë kompozitor i tarikatit “Mevlevi”.[25] Kur sulltani mësoi se kënga ishte kompozuar nga një dervish i ri “Mevlevi”, ai e thirri atë në pallatin “Topkapı”* për ta dëgjuar veprën edhe një herë prej vetë atij, duke shprehur dhe dëshirën për ta marrë atë midis dervishëve të pallatit.[26]
-Më 1799 merr titullin “Dede” (Gjysh)-
Pasi e dëgjoi, sulltan Selimi i III-të u bë protektori i tij[27] duke e marrë në pallat për të kënduar dy herë në javë për të.[28] Ustai i ri përfundoi praktikën e semasë në korrik 1798 dhe më 27 mars 1799 fitoi titullin "Dede" (Gjysh) i tarikatit “Mevlevi”,[29]  duke u bërë bartës i këtij titulli në moshe fare të re, vetëm 21 vjeç.[30] Pasi ai u bë posedues dhome në lozhën Yenikapı, dhoma e tij u bë vendi i dashamirësve të muzikës që donin të mësonin prej tij, veçanërisht në ditët e ritualeve.[31] Gjatë kësaj kohe ai jepte edhe mësim në shkollën “Enderun”* në “Topkapı”.[32] Pra, ashtu siç ka thënë në shkrimin e tij studiuesi turk Ahmed Hamdi Tanpınar me titull "Yaşadığım Gibi": “Merita kryesore për formimit si muzikant dhe personalitet të Ismail Dede Efendiut i përket vetëm lozhës “Yenikapı Mevlevihanesi” të tarikatit “Mevlevi””.[33]
-Jeta personale-
Më 1802 Ismail Dede martohet me një vajzë nga pallati “Topkapı”, Nazlıfer Hanım,[34] duke u vendosur të dy me banim në mëhallën “Akbıyık”.[35] Nga kjo martesë lindën tre vajza e dy djem.[36] Më pas, në jetën e ustait të ri do të pasonin gjashtë vite të vështira në jetën e tij, të cilët do të ndikonin shumë në krijimet e tij të mëvonshme. Më 1804 ai humbi mësuesin e tij Ali Nutki Dede me të cilin ishte i lidhur shumë, duke e pasur si baba, e një vit më vonë humbi dhe djalin e tij tre vjeçar.[37] Në kujtim të djalit të tij të ndjerë, Sâlih-ut, ai kompozoi këngën "Bir gonca femin yaresi vardır ciğerimde" (Është një gonxhe në mushkërinë time) në sistemin makam “Bayati", e cila tregon dhimbjen e tij të thellë për këtë humbje.[38] Kjo elegji, në të cilën një subjekt personal trajtohet për herë të parë në muzikën osmane, u konsiderua si pasqyrimi i një ndjeshmërie romantike unikale e vërejtur në tendencën para reformave të Tanzimatit, për t'u hapur ndaj individualitetit dhe erosit.[39] Më 1808 ndahet nga jeta nëna e tij dhe më pas po atë vit ai u trondit thellë edhe nga vrasja e sulltan Selimit të III-të, i cili ishte një nga njerëzit që e kishte vlerësuar dhe inkurajuar më shumë nga të gjithë.[40] Pasoi një vit me trazira dhe paqartësi nën sundimin e sulltan Mustafait të IV-t. E përsëri një tjetër tragjedi pasoi më 1810, djali i tij i dytë,[41] gjashtë vjeçari Mustafa vdes.[42] Ustai fatmirësisht më vonë do të kishte edhe tre vajza: e madhja Hatice Hanım (1806 - 1863), e mesmja Fatma Hanım (1808? - 1892) dhe më e vogla Ayşe Hanım, e cila gjithashtu fatkeqësisht do të ndërronte jetë në moshën trembëdhjetë vjeçare.[43] Ditë më të mira do të pasonin. Në fron vjen Mahmudi i II-të. Gjatë mbretërimit të tij, Ismaili u riftua në oborrin sulltanor dhe më 1812 iu dhurua edhe titulli “Musahib-i Şehriyari” (shok i sulltanit).[44] Gjatë sundimit të Mahmudit të II-të, Ismail Dede Efendi u emërua kryemuezin i oborrit “Muezzinbaşı”, dhe jetoi kohën e tij më produktive me një pjekuri të admirueshme, duke u konsideruar si kompozitori më i madh i kohës, gjë që e ngriti reputacionin e tij në një shkallë të tillë që asnjë kompozitor tjetër më parë nuk kishte mundur ta arrinte.[45] Në këto vite plot krijimtari, ai do të krijonte vepra në pothuajse çdo formë të muzikës osmane, si atë sekulariste por dhe në atë fetare, të tilla si “ayin”, “durak”, “tevşih”, “ilahi”, “peşrev”, “saz semâisi”, “murabba”, “semâi”, “şarkı”, “köçekçe”, etj. [46]
-Ndryshimet dhe vdekja-
Shumë ndryshime po ndodhnin nën sundimin e sulltan Mahmud-it të II-të, ku në vitet ’20 të shek.XIX ai nisi reformimin e perandorisë, “Tanzimatin”, duke u hapur ndaj oksidentalizmit.[47] Nuk mbetej mbrapa dhe Evropa në qasjen e saj kureshtare ndaj botës orientale të perandorisë osmane, sidomos ndaj bandës së famshme ushtarake “Mehter”* ku përgjatë shek. XVII dhe XVIII kemi një joshje të kompozitorëve perëndimorë si Jean Baptiste Lully i cili më 1670 i joshur nga një ambasador osman në Versajë, kompozon “Marche pour la cérémonie des Turcs” një marsh në stilin “Mehter”, më pas më 1775 kemi Jean-Philippe Rameau i cili kompozon operan “Les Indes galantes”, gjithashtu në stilin e bandës ushtarake të jeniçerëve*. Vivaldi gjithashtu i joshur nga miti i Skënderbeut dhe i sulltanëve si Bajaziti i II-të, i dedikon atyre nga një opera. Por kulmin e përqafimit të muzikës osmane dhe ndërthurjen e saj në muzikën evropiane e bën Joseph Haydn (1775), i cili për herë të parë në kohën e dytë të simfoninë së tij nr.100 “Militärsinfonie” fut instrumentat turke (timpani, grancasa, tringolo dhe tamburo militare), në formacionin klasik simfonik si një grup më vete perkusiv. Gjithashtu Mozarti dhe Beet’hoveni do të kompozonin nën titullin: “alla Turka”, madje Beet’hoveni tek muzika e tij incidentale “Rrënojat e Athinës”, brenda saj ka kompozuar në stilin osman dy pjesë: “Kori i dervishëve” dhe “Marshi turk”, por kryevepra e tij është brenda kohës së katërt të simfonisë së 9-të, ku në mes të saj ai fut papritur një marsh turk duke bërë një thyerje interesante. Si pasojë e joshjes së ndërsjelltë dhe hapjes ndaj evropës perëndimore, me ftesë të sulltan Mahmudi i II-të, më 17 shtator 1828 mbërrin në Stamboll muzikanti Giuseppe Donizzeti,[48] vëllai i kompozitorit të famshëm italian, Gaetano Donizzetti.[49] Donizzetti ia nisi punës duke shndërruar atë që më parë ishte banda ushtarake “mehter” e oborrit të sulltanit, në një orkestrër simfonike me instrumenta tërësisht perëndimorë dhe natyrisht duke luajtur muzikë perëndimore.[50] Ndërkohë që Donizzetti kontribonte si instruktor në përhapjen e muzikës perëndimore dhe italiane në Stamboll, është gjithashtu e rëndësishme të thuhet se ai u përpoq të eksploronte dhe kuptonte strukturën dhe misterin e muzikës tradicionale osmane, e kështu, vihet re se ustai i madh Ismail Dede Efendi ishte mësuesi i tij në këtë drejtim.[51] Gjithashtu edhe Dede Efendiu u përpoq që të merrte diçka nga muzika evropiane e ta përshtaste me atë osmane, e kështu, i ndikuar nga rrymat e kohës, kryesisht nga valsi, ai kompozoi në ritmin ¾ këngën “Yine Bir Gülnihal” (Përsëri një trëndafil i ri).[52]  Instrumentat kryesorë që formonin orkestrën tipike klasike osmane “Mevlevi” ishin: Tamburi osman, Daf, Ney, Rebab ose Kemençe, Keman, Kanun, Ud, Bendir, Bağlama dhe Küdüm.[53] Ky pra ishte formacioni klasik orkestral me të cilin interpretoheshin veprat e ustait të madh osman, disa prej tyre do të bënin pjesë më pas edhe në formacionet e ansambleve tona. Ismail Dede Efendi edhe pse jetoi në një nga periudhat më të paqendrueshme të historisë osmane, duke përjetuar kolapsin e rendit të vjetër shoqëror, nuk u tundua aspak nga ato reforma por i qendroi besnik stilit klasik të muzikës osmane dhe nuk doli nga rregullat dhe kushtet e këtij stili.[54] Kjo mbase edhe për faktin se ai ishte një “Baba” dhe bënte një jetë të thjeshtë e të devotë prej dervishi, siç e udhëzonte tarikati i tij. Gjatë jetës së tij ai kompozoi rreth 500 vepra (sekulariste dhe fetare), por për faktin se nuk dinte t’i shkruante ato në partiturë dhe se tradita në atë kohë ishte vetëm orale, në ditët e sotme falë përçimit brez pas brezi të nxënësve të tij,[55] vetëm 294 vepra kanë mbijetuar.[56] Vitet e fundit të jetës iu përkushtua mësimdhënies, ku më 1846 i kërkoi leje sulltanit për të shkuar në Mekë për të bërë Haxh*, bashkë me dy studentët e tij Mutafzade Ahmed dhe Dellâlzade İsmail Efendi. [57] Në përfundim të haxhit ai u prek nga kolera dhe vdiq në Mina afër Mekës, aty ku dhe u varros më 29 nëntor 1846.[58]
-Muzika orientale dhe origjina e saj-
Pavarësisht oksidentalizmit të muzikës së oborrit, atmosfera e jetës urbane në qytetet e perandorisë osmane, sidomos ajo e kafehaneve (kahvehane), kishte përqafuar mënyrën e këndimit dhe interpretimit të muzikës bektashiane të jeniçerëve me ilahi “Nefes”,[59] pra e njejta rrymë që ndiqte dhe Ismail Dede Efendiu. Po të mos ishin këta dervishë me përkushtimin, pasionin dhe kontributin e tyre në muzikën e sufizmit të tyre mistik, vështirë të themi se mund të kishte marrë një zhvillim të tillë muzika orientale siç ne e njohim sot, duke pasur parasysh që myslimanët suni nuk e praktikonin dhe ende nuk e praktikojnë muzikën e interpretuar me instrumenta, por vetëm atë të kënduar me zë, pa shoqërim. Nuk mund të themi se muzika e sufizmit e kryesisht tarikatit “Mevlevi” ishte një muzikë turke siç tentojnë ta përvetësojnë disa muzikologë turq sot. Ajo ishte një muzikë e kënduar nga popuj multietnikë e multilinguistikë të perandorisë osmane si; shqiptarët, turqit, grekët, hebrenjt, arabët, armenët etj.[60] Mos harrojmë se, ishte para shpalljes së Republikës së Turqisë kur u shkruajt teza që muzika e osmanëve ishte e një stili “hibrid” me prejardhje bizantine, arabe dhe persiane, e se muzika e vërtetë turke ishte muzika folklorike rurale e Anadollit.[61] Sociologu i famshëm turk Ziya Gökalp do ta mbështeste këtë tezë kur do të shprehej dikur se: "Muzika osmane duke mos pasur origjinë kombëtare ishte thjesht një vazhdimësi e asaj çfarë përktheu dhe nxorri në pah Al-Farabi nga muzika Bizantine".[62] Pra, muzika që ne njohim sot si orientale apo turke, nuk është gjë tjetër veçse një modifikim i lehtë i sistemit të shkallëve modale dhe ritmeve të muzikës së lashtë të popujve helenë e romakë, më pas atyre bizantinë e arabë. Prandaj në atë sistem modal makamesh ndjehet lehtësisht ngjashmëria në këndime midis priftërinjve orthodhoksë (greko-shqiptaro-armeno-sllavë) dhe imamëve suni e dervishëve bektashinj (arabo-persë).   
-Ndikimi i muzikës mistike sufi tek Isuf Myzyri- 
Kur dëgjojmë muzikën tonë popullore qytetare e veçanërisht atë të Isuf Myzyrit, nuk mund të mos vërejmë ngjashmërinë me muzikën orientale osmane. Ky fakt dhe hulumtimi mbi figurën e Ismail Dede Efendiut më bëri që, si muzikant t’i krahasoja në strukturë këngët osmane dhe ato të shqipërisë së mesme dhe Isuf Myzyrit. Shpesh herë në kontakte që kam pasur me instrumentistë turq, me të cilët kemi bashkëpunuar në koncerte të ndryshme, jemi befasuar në mënyrë reciproke nga ngjashmëria këngëve tona. Madje disa prej tyre ishin identike, vetëm teksti ishte ai që bënte diferencën. P.sh, kënga “Cene kalaja” është identike në strukturë muzikore dhe vijë melodike me atë turke “Canakkale”, ndërkohë teksti nuk është tekstualisht i njejti, apo “Dashunija kur filloi” në ritëm valsi ¾, e cila ka ngjashmëri në strukturë me këngën e Ismail Dede Efendiut “Yine Bir Gülnihal”. Madje ngjashmëria duket edhe në tekst në përshkrimin e bukurisë fizike të njeriut:
(Isuf Myzyri)
“Trupi yt s’paska të shamë
  Si shandan i bukur je.
  Rrugës po m’shkon si pasha
  Vetlla jote si shigjetë.”
(Ismail Dede Efendi)
"Kurrë s'kam parë tek askush
 Nj'at bukuri
 Nj'at' vetull, nj'at' sy
 Nj'at' dorë, Nj'at' fytyrë."
E njejta gjë edhe me këngën krutane “Dul thëllonxa prej kafazit” e cila ngjason me “Ey büt-i nev edâ” po të Ismail Dede Efendiut.  Të njejtin fenomen që vërejmë në këngën “Cene kalaja” e gjejmë edhe në këngë të tjera të kompozuara nga Isuf Myzyri (dervish bektashi njësoj si Ismail Dede Efendiu), si edhe tek disa këngë të Mustafa Bodinit, Leksi Vinit, Muharrem Gurrës e të tjerë, të pa njohur, e cila ka në përbërjen e saj të njejtat sisteme modale të makameve e ritmeve osmane, si vazhdimësi e hera herës edhe huazim identik me përshtatje teksti mbi meloditë origjinale të ilahive “Mevlevi”, të ardhura nga Stambolli nëpërmjet teqeve tona. Në këto ambjente të besimit bektashi ra dhe në kontakt Usta Isuf Myzyri në jetën e tij. Falë faktit se ai ishte i besimit bektashi, ne kemi sot ato këngë të mbetura nga repertori i tij, ku ndjehet qartësisht ndikimi oriental i sistemeve modale të makameve osmane, pavarësisht se dogma komuniste kundër feve nuk lejonte studiuesit që të shpreheshin lirisht dhe ta tregonin realitetin siç ishte. Mendoj se në fillesat e tij, rreth vitit 1905 kur Usta Isufi krijoi orkestrinën e tij në stilin bektashian, do ta ketë pasur të vështirë të pranohej në shoqërinë myslimane suni të kohës, e cila ishte më dominuesja në qytet. Instrumentistë të tillë ahengu që luanin një muzikë bektashiane të interpretuar me instrumenta e jo thjesht me zë, siç bëheshin dasmat e gëzimet në ato vite, shiheshin me një farë paragjykimi, sidomos kur nuk i përkisnin komunitetit rom apo egjiptian. Për kujtesë, në filmin “Koncert në vitin ‘36”, pasqyrohet paragjykimi rreth dy zonjave të veshura “alla frënga” që vinin nga Konservatori i Parisit për të dhënë koncert në komunitetin e tyre “alla turka”, duke i quajtur me konotacionin perzhorativ: “çingije”*. Por me përkushtimin, talentin dhe përulësinë e tij që ja falte edhe rruga e tarikatit si dervish bektashi, muzika e tij dhe ai hyri në shtëpitë e zemrat e gjithë popullatës elbasanase, madje edhe tek ajo e krishterë. Jo më kot Ismail Dede Efendiu dhe Usta Isuf Myzyri vinin nga e njejta botë mistike e sufizmit, duke qenë të dy dervishë. Sot Ismail Dede Efendi vetëm për faktin se jetoi e punoi në Stamboll e se sot ky qytet i përket Turqisë moderne, quhet babai i muzikës klasike turke, kur ne fakt ai është një osman me origjinë shqiptare nga Elbasani që kontriboi për muzikën e asaj perandorie, ashtu siç bëri arkitekti po nga Elbasani Sedefqar Mehmet Biçakçiu e siç bënë mbi 30 vezirët e shumë, e shumë shqiptarë të tjerë. 
Duhen investime konkrete strategjike shtetërore të mirëorientuara për studime më të thelluara dhe mbledhje e publikime studimesh e të dhënash rreth figurave me origjinë shqiptare, të cilët kontribuan në Perandorinë Osmane e kudo nëpër Evropën e shekujve të shkuar, e disa prej tyre promovohen ne pavione historike, libra apo u bëhen monumente duke ua tjetërsuar identitetin nga vende të tjera, siç ishte dhe rasti në fjalë. Shqiptarët e mëdhenj të së shkuarës janë aty, thjesht presin që ne t’i shpluhurosim nga arkivat e t’i ngremë në piedestalin që meritojnë, duke u krenuar më pas me ta. 
-Janar 2021-
 __________________
 Referencat
[1] Mohamed el-Fers - "Mevlana Celaleddin Rumi" f.244
[2] Mustafa Müftüoğlu - "Yalan söyleyen tarih utansini", (Volume 3)  f.113
[3] Nuri Şeyda - “Musahabe: Sanayi-i Nefise 5”, İkdam, 16 Ağustos, 1898, f. 3-4. (gazetë e përditshme osmane)
[4] Ramadan Sokoli – “16 Shekuj” f. 138
[5] Yılmaz Öztuna - "Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi", (Volume 1) f.394
[6] Kiel, Machiel (1990), “Ottoman architecture in Albania, 1385-1912”
[7] Yılmaz Öztuna - "Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi", (Volume 1) f.394
[8] Mehmet Nazmi Özalp - "Türk mûsikı̂si tarihi", (Volume 1) f.531
[9] Mehmet Nazmi Özalp - "Türk mûsikı̂si tarihi", (Volume 1) f.531
[10] Mehmet Nazmi Özalp - "Türk mûsikı̂si tarihi", (Volume 1) f.531
[11] Sadun Aksüt - “Türk Musikîsinin 100 Bestekârı”, İstanbul 1993, f.119-126;
[12] Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - (Volume 23)  f.93
[13] Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - (Volume 23)  f.93
[14] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020)
[15] Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - (Volume 23)  f.93
[16] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020)
[17] Çetin Körükçü – “Türk sanat müziği: "bir şarkıdır yaşamak"” (1998)
[18] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (po aty)
[19] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (po aty)
[20] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (po aty)
[21] Yılmaz Öztuna - "Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi" (Volume 1) f.394
[22] Cem Behar - "Zaman, mekân, müzik: klasik Türk musıkisinde eğitim (meşk), icra ve aktarım" (1993) f.58
[23] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (po aty)
[24] Cem Behar - "Zaman, mekân, müzik: klasik Türk musıkisinde eğitim (meşk), icra ve aktarım" (1993) f.58
[25] Shems Friedlander, Nezih Uzel - "The Whirling Dervishes: Being an Account of the Sufi Order known as the Mevlevis and its founder the poet and mystic Mevlana Jalalu'ddin Rumi" (1992) f.138
[26] Gülser Erçel - "100 Biyografide Dünya Ünlüleri" f.90
[27] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020)
[28] Kültür Bakanlığı (1993) - "Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi" (Volume 4) f.211
[29] Yılmaz Öztuna  - "Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi" (Volume 1), (1990) f.394
[30] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020)
[31] Gülser Erçel - "100 Biyografide Dünya Ünlüleri" f.90
[32] Emre Sarı - "Türk Sanat Müziği'nde Bestelerin Hikayeleri" (2016) f.38
[33] Ahmed Hamdi Tanpınar - "Yaşadığım Gibi" (Istanbul)
[34] Kubbealtı Cemiyeti - "Kubbealtı akademi mecmûası" (Volume 28) f.32
[35] Mehmet Güntekin - "İstanbul'un 100 musikişinası" f.33
[36] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020)
[37] İbrahim Sarı - "Büyük Türk Şahsiyetleri" (2018) f.135
[38] "Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi" (Volume 23) f.93
[39] İbrahim Sarı - "Türk Şahsiyetleri" (2018) f.562
[40] M.Fatih Salgar - "Diyanet" -Dede Efendi- [Artikull]
[41] Gülser Erçel - "100 Biyografide Dünya Ünlüleri" f.91
[42] Genç Osmanlı Piyanist PiyanoTürk - "Hammmizade İsmail Dede Efendi Kimdir? Musiki Hayatı Kısa Biyografisi" (11 janar 2017)
[43] Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı - "Tarih: Türk dünyası tarih ve kültür dergisi, Issues 181-189" (2002) f.39
[44] Talip Mert - "Dede Efendi: Legend of Ottoman classical music" (Anadolu Agency - 29.11.2019)
[45] M.Fatih Salgar - " 50 Türk müziği bestekârı” f.169
[46] "Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi" (Volume 24) f.94
[47] Selcuk Aksin Somel - "The A to Z of the Ottoman Empire" f.322
[48] Hasan Celâl Güzel, ‎Cem Oğuz, ‎Osman Karatay – “The Turks: Ottomans” (Volume 2) f.802
[49] James P. Cassaro - "Gaetano Donizetti: A Research and Information Guide" f. 41
[50] Bernard Lewis - "What Went Wrong?: Western Impact and Middle Eastern Response" (2002) f.135
[51] Giulia Montemezzi "A Musical Bridge from Italy to Turkey: Giuseppe Donizetti"  October 25, 2015 [Artikull]
[52] Atatürk Kültür Merkezi - "6th International Congress on Turkish Culture" (2009) f. 2052
[53] Rosie Ayliffe - "The Real Guide, Turkey" f.702
[54] Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020)
[55] Selcuk Aksin Somel - "The A to Z of the Ottoman Empire" f.140
[56] Nuri Özcan - "TDV İslâm Ansiklopedisi" (2001) "Ismail Dede Efendi: Türk mûsikisi bestekârı ve hânende." (Volume 3), f.94
[57] Gülser Erçel - "100 Biyografide Dünya Ünlüleri" f.91
[58] Alper Çeker - "Istanbul mevlevihaneleri" (2010) f.298
[59] Ga ́bor A ́goston, Bruce Alan Masters - "Encyclopedia of the Ottoman Empire" f. 407
[60] Ga ́bor A ́goston, Bruce Alan Masters - "Encyclopedia of the Ottoman Empire" f. 407
[61] Božidar Jezernik - "Imagining ‘the Turk’" f.174
[62] Božidar Jezernik - "Imagining ‘the Turk’" f.174
* Hamam – Banjë turke me avull të nxehtë.
* Hanım – Hanëm ishte titull dhe do të thotë “Zonjë” në osmanisht. (Si titulli “Lady” në Britani).
* Ilahi - Vargje kuranore të kënduara.
* Tarikat – Shkollë, ideologji e veçantë mistike fetare e Sufizmit.
* Mevlevi – Urdhër i sufizmit i krijuar nga poeti i famshëm persian, Xhelaledin Muhamed Rumi.
* Sema – Rituali i dervishëve rrotullues.
* Makami Buselik (Bûselik makam) – Sistem shkallësh muzikore turko-arabe.
* Topkapı – Topkapi, ishte pallati mbretëror i sulltanit në Stamboll.
* Enderun – Shkollë brenda ambjenteve të pallatit të sulltanit “Topkapi”, e cila edukonte Jeniçerët.
* Mehter ose Mehterhane – Bandë muzikore ushtarake e jeniçerëve nga e cila rrjedhin bandat marshuese frymore të sotme, të cilat përdoren për ceremoni të ndryshme, përfshirë ato shtetërore.
* Jeniçerët – Ishin një elite ushtarake osmane e përbërë kryesisht nga të krishterë të rekrutuar nëpërmjet sistemit “Defshirme”.
* Haxh – Pelegrinazh i besimtarëve myslimanë në Mekë.
* Çingije – Jevgjitka (konotacion pezhorativ për gra të komunitetit egjiptian)
______________________________________
 (Bibliografia)
Mohamed el-Fers - "Mevlana Celaleddin Rumi" 
Mustafa Müftüoğlu - "Yalan söyleyen tarih utansini", (Volume 3) 
Nuri Şeyda - “Musahabe: Sanayi-i Nefise 5”, İkdam, 16 Ağustos, 1898 (gazetë e përditshme osmane)
Ramadan Sokoli – “16 Shekuj”
Kiel, Machiel (1990), “Ottoman architecture in Albania, 1385-1912”
Yılmaz Öztuna - "Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi", (Volume 1) 
Mehmet Nazmi Özalp - "Türk mûsikı̂si tarihi", (Volume 1) 
Sadun Aksüt - “Türk Musikîsinin 100 Bestekârı”, İstanbul 1993
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - (Volume 23) 
Aişe Hümeyra Bulovalı - "Türk musikisinin dehası: İsmail Dede Efendi" (Anadolu Agency - 28.11.2020)
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - (Volume 23) 
Çetin Körükçü – “Türk sanat müziği: "bir şarkıdır yaşamak"” (1998)
Cem Behar - "Zaman, mekân, müzik: klasik Türk musıkisinde eğitim (meşk), icra ve aktarım" (1993) 
Shems Friedlander, Nezih Uzel - "The Whirling Dervishes: Being an Account of the Sufi Order known as the Mevlevis and its founder the poet and mystic Mevlana Jalalu'ddin Rumi" (1992) 
Gülser Erçel - "100 Biyografide Dünya Ünlüleri" 
Kültür Bakanlığı (1993) - "Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi" (Volume 4) 
Emre Sarı - "Türk Sanat Müziği'nde Bestelerin Hikayeleri" (2016) 
Ahmed Hamdi Tanpınar - "Yaşadığım Gibi" (Istanbul)
Kubbealtı Cemiyeti - "Kubbealtı akademi mecmûası" (Volume 28) 
Mehmet Güntekin - "İstanbul'un 100 musikişinası" 
İbrahim Sarı - "Büyük Türk Şahsiyetleri" (2018) 
Fatih Salgar - "Diyanet" -Dede Efendi- [Artikull]
Genç Osmanlı Piyanist PiyanoTürk - "Hammmizade İsmail Dede Efendi Kimdir? Musiki Hayatı Kısa Biyografisi" (11 janar 2017)
Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı - "Tarih: Türk dünyası tarih ve kültür dergisi, Issues 181-189" (2002)
Talip Mert - "Dede Efendi: Legend of Ottoman classical music" (Anadolu Agency - 29.11.2019)
Fatih Salgar - " 50 Türk müziği bestekârı” 
"Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi" (Volume 24) 
Selcuk Aksin Somel - "The A to Z of the Ottoman Empire" 
Hasan Celâl Güzel, ‎Cem Oğuz, ‎Osman Karatay – “The Turks: Ottomans” (Volume 2) 
James P. Cassaro - "Gaetano Donizetti: A Research and Information Guide" 
Bernard Lewis - "What Went Wrong?: Western Impact and Middle Eastern Response" (2002) 
Giulia Montemezzi "A Musical Bridge from Italy to Turkey: Giuseppe Donizetti" October 25, 2015 [Artikull]
Atatürk Kültür Merkezi - "6th International Congress on Turkish Culture" (2009) f. 2052
Rosie Ayliffe - "The Real Guide, Turkey" 
Nuri Özcan - "TDV İslâm Ansiklopedisi" (2001) "Ismail Dede Efendi: Türk mûsikisi bestekârı ve hânende." (Volume 3)
Alper Çeker - "Istanbul mevlevihaneleri" (2010)
Ga ́bor A ́goston, Bruce Alan Masters - "Encyclopedia of the Ottoman Empire"
Božidar Jezernik - "Imagining ‘the Turk’"