Ç’kam kalue nga duert e mija edhe çkam pa me sytë e mij

(Faqe 1-10)
Mbas hikjes austriakve nga Shqipnia po thuj se i gjithë vendi u okupue nga ushtrija Italiane me përjashtim të Korçes e zaptueme nga armata franceze dhe Shkodres nga internazionali me generalin Du Fortu si governator. 
Poplli kishte kalue ditë të tmerrshme vunte nga uria, nuk mbeti kilkaz (nuk dallohet, fq1) në sipërfaqen e dheut, popplli i shkulte këto dhe i thante rronjat qi janë forma patatje dhe i blunte me moker dhe pastaj gatujshin bukë. Shumica e ketyne zanjeve ishin helmuese dhe kshtu vdisnin njerzia. Kolera pat ba kerdin vetem në Tiranë vdisshin me dheta vet në ditet, vesh mbathja e popplli ishte skandaloze u vishnin me copa çadrash. 
Kjo kje gjendja qi okupasionin Italian e gjeti Shqipnin. Poplli Italjanet i priti si shpëtimtar ato në fillim bojshin propaganda me buje të madhe se kishin ardhë për të shpëtu shqipnin prej rezikut serbit dhe grekut qi dojshin me e coptue. Italjanet formuen gjyqet e tyne ushtarake kudo dhe në qytetet ma me randësi kishin ka nji Komisar civil të veshun me petka ushtarake. Në Durrës ishte Duka Kafarelli me grad majori -nga aristokracia e Romës- nji burrë afro dyzet vjeç me nji mjeker të zezë nji pulambë (pëllëmbë). Ky vinte verdallë qi tue njifte çdo intelektual në qytet dhe në fshat për tu ba mik me to perdorte çdo dhelperi i ftonte këto për dreka dhe për darka në mensen e oficerve qi u kryesonte prej nji generali ashtu bojshin shoket e ketij Gobbi në Elbasan dhe Meloni në Tiranë, kshtu italjanet në fillim paten formue nji rreth miqsh prej intelektualish bejlerve dhe agallarve. Kjo situate nuk vazhdoj shumë poplli, Paria intelektuale paten prova të gjalla rreth ksaj kushe (nuk dallohet, fq2) si qith ajo bujari qi u ba prej atyne në fillim se “gjoja ato ishin shpëtimtaret e shqipnis ishte nji mashtrim qi u bahesh poppllit shqiptar. Kët gja popplli, patriotet, shqiptaret e vertete e kuptuan shumë mire dhe hyn me nji herë në aktivitet duke formue shoqënina patriotike në qytete dhe fshatra fillun me u ba demostrata anti italiane me nji menyrë qi Italjanet e kuptuen vet fare mire se ky popull nuk mbahet me gënjeshtra, nga ana e tjeter elita shqipnis ju pervesh punës per me sigurue nji autoritet qi të marë në dore administraten shtetnore. Italiant duke pa se situata politike po u keqsonte ditë për ditë ma teper dojshin me gjet nji rrugdalje dhe me i hudhë hij syvet popllit shqiptar thiren Mehmet Konitzen dhe Mufid Libohoven në Rome dhe i udhëzuen keto qi të shkojshin në shqipni dhe të mëlidhshin nji kongres qi të formonte nji komitet dhe ky komitet të caktonte delegatet për në konferencen e Paqit. Una isha delegat i Shijakut Kongresi u mblollë 25 Dhjetor 1918 por nuk ishte i përfaqsuem prej viseve të shqipnis mungojshin delegatet e shumë viseve e mbaj mend mire Mehmet Konitza më tha “Mos digjoni për komitet, kët pike ta kundërshtoni, kerkoni me kamngulje forminin e nji qeverije provizore me ne krye Turhan Pashen” dhe kshtu u ba, porosija qi kishte dhanë Ministri i Jashtem i Italis qi të formohej nji komitet u hudhë posht me kundershtimin e disa delegative të gjinokastres qi kishin qenë porosit prej komandes Italiane me veprue në ate menyrë, u vendos qi të formohesh nji pleqrie për të kontrollue veprat e qeveris ashtu u formue dhe delegasioni me në krye Turhan Pashan qi do tu niste për në konferencen e Paqës në Paris, u fol aty nga reziku Serb e Grek, neve nuk dishin se çka u mëshifte prapa skenes por puna tashti mbeti në duar të qeveris qi po të qeverisshim mire dot kishim disa rezultate të mira spakti në at të Brendshmen. Kur u formue delegazioni për në kongresin e Paqit, Fejzi Alizoti me Mufid Libohoven popozuen qi delegasioni i Qeveris Provizore të Durresot e kryesueme nga Turhan Pasha të porositet qi të veprojnë bashkpunojnë me delegazionin Italian. Una Kët pikë e kundershtova duke thane se “në qoft se dergata e jone e gjene të arësyshme dhe i gjenë të gatshëm Italiant qi të punojnë për të miren e shqipnis konforme me independencen dhe integritetin toksor të shqipnis po, përndryshe jo, me kët propozimin tim u bashku Ahmet Dakli dhe Luigj Gurakuqi, Fejzi Alizotti me Mufidin e kundershtuen. U vue në vote propozimi im u pranue me shumice votash dhe hyni në proçesverval. Disa prej nesh ishin kundra kryesis Turhan Pashës per kti qillimi nuk ja miriten (arriten) se Qeverija Italiane kishte ngul kam qi ta kryesonte Turhan Pasha. Nuk mund të haroj kuer se kisha kerkue qi Turhan Pasha mos të kryesoj dërgatën tonë me insistim duke thanë se ky njëri asht plak shumë asht ba matuf  edhe mejtoni për nji moment se çpërshtypje dot boj nji krye delegat i Shqipnis qi paraqitet kudo me fes të kuqë. Fejzi Alizoti u nevrikos jahu ky qerrata shijaku përse na çon këtu kalamajsi delegatë, una u ofendova dhe filloi nji polemikë ndermjet meje dhe Fejziut. Disa shokë edhe këtu më përkrahen, Mehmet Konitza e mbylli shamaten “do ta imponojmë T. Pashan qi ta heqi festen e kuqe. (shif proçes verbalin faqe 14. Paragraf 6. Reshta 25. 
Debati i fundit kje mëledhja nji kryepleqsije qi të kontrollonte qeverin Provizore dhe u sherndamë. Poplli priste prej ksoj qeverije qi të largonte rrezikun e çpartallimit të shqipnis si perfundim traktati i msheft të Londrës 1915 dhe marjen në dorëzim të administratës. Po atë dite qi u mbyll kongresi hika për Maminas, aty banojshim familiarisht duke lanë shokët delegatë në Durrës. Mbas nji jave mora nji letër prej Mufid Libohovës qi më thonte se Kshilli i Ministrave më kishte emnue si sekretar pranë dergates Shqiptare në Paris dhe mu lute qi të shkoj në Durrës dhe të marë Dekretin. U konsultova me disa shokë të mij në Tiranë dhe në Durrës dhe korespondova me ato të Elbasanit. Lef Nosi mu pat përgjegj dot ishte nji sihariq si kuer të mund të mërrish në Paris por kam frykë se Italjanet dot qisin pengesa dhe Aqif Pasha asht dakort qi të shkojshë. Sido qoft mue mu mushë mendja dhe shkova mora dekretin prej dorës Mufid Libhovës dhe u nisa për Romë. Në tren prej Brindisi në Rome takova me nji oficer -major- të Kryqit Kuqë amerikan, në bisedim e siper u hap fjala për hotelet asaj kohja në Romë, ai më rekomandoj qi të zbritshe në hotelin Albergo reale me qi në at hotel ishte klubi universitarve të gjuhes anglishte ashtu bana zbrita në at hotel të nesermen u regjistrova autor i atij klubi aty kish gazetat dhe revistat amerikane dhe ingleze, ishte nji qendër me randësi u frekuentonte prej korespondentve anglo amerikan prej oficerve dhe prej personelit ambasadave anglo amerikane. Majori Amerikan qi takova në tren me prezantoj me shumë me shumë miqë të tij ndërmjet të cilve dhe me attache military amerikan pranë ambasadës Romës Kolonelin Buky. Ky i fundit më jepte për ditë Buletinin e Konferences Paqit qi i vishin ambasadorit. Mbas tri ditesh u prezantova në Ministstrin e punëve të jashtme të Italis ne Kolonel Vincenzi për me tërhek pasaporten time per tu nis në Paris, ky mu pergjegj se nuk ishte gati mori emnin e hotelit ku banojshe una dhe me tha se ai dot më telefononte vet kuer pratika të ishte gati. Shkova dhe u prezantova në Konsullaten e Shqupnis, Konsullin e gjeta tue lujt poker me Shahin Dinon (konsul i pergjithshem i qeveris Durrësit ishte Eqrem Libohova). Mbasi i dha nji pushim të vogel truezës pokerit më pershendeti më pyti pse kishe ardhë i tregova atij misionin tim dhe hotelin ku banojshe dhe u largova prej tij. Në Rome për herë të pare u njofta me Ahmet Zogun në Grand hotel, shkova me takue Hasan Prishtinen e gjeta të rethueme prej Shqiptaresh ndermjet te cileve ishte dhe Zogu, Hasani na presantoj. Hasan Prishtinën e kisha njoft kuer ai ishte deputeti Kosovës në Parlamentin Turk dhe isha student në Robert College. Hasan më dergonte për herë ftesa me asistue në Parlamentin Turk. Kam asistue pikrisht atë ditë kuer Kiliç Aliju i ra në shpullë Ismail Qemal Vlorës sa po zbriste nga tribuna qi mbajti nji fjalim të gjatë me njiher u mbyll seanza. Kryetari me njiherë me anën e gardës Parlamentit vuni qetsinë në vend. Killiç Aliju kur u hap seanca mbas seanca mbas 10 minutash nuk ishte prezent në vendin e vet. Hasani pa lejen e kryetarit u hudhë në tribune dhe tha pikrisht këto fjalë “Zotëni deputet kolegë të dashtun shpulla qi i ra sot Ismail Qemalit ka qenë nji shuplak për gjith Shqipnin, mbajeni mend mire kët ditë të mallkuem” dhe zbriti e shkoje u ulë pranë Ismail Qemalit i cili buzqeshte. Pastaj kryetari i Parlamentit majti nji fjalim të shkurter ku ç’faqi hidhërimin e tij per ngjarjen qi kishte beft. 
Kshu në Rome gjeta Hasan Prishtinen i cili më presantoj me Gabriele Danuncion qi kishte nji apartament komplet në grand hotel. Shumë net përallore kam kalue dhe una në appartamentin e Danuncios aty u mblidhshin grat ma te bukra të Romës, aristokracia dhe gllishin deri ora katër të mengjesit. A. Zogu vjenë nji ditë me më ban nji vizit në hotelin tim më gjeti ne gjumë sado qi ishte ba ora 12. Më lajmëruen zbrita në sallë dhe e takova, si flenë kaq shumë më tha ? Ju gjegja se kishe kalue natën ke Danunzio deri ora 4 të mengjesit, “dhe una i kam thane Hasanit të më presentoj ke Danunzio por nuk e kuptoj se perse nuk ka dasht me më prezantue” tha Zogu. Danunzio kishte mësue kto fjalë shqip “Roft Shqipnia e madhe me Kosoven”.
Kryqi Kuqë Amerikan gati në gjithë viset e Ballkanit kishte ra mision sanitar dhe humanitar me përjashtim të Shqipnis. Nuk e di sa ra fjala e misionve të “Kryqit Kuq” nji ditë me atasheun ushtarak Amerikan në klub dhe më tha se edhe në shqipni kemi dasht me dërgue, por Italianet nuk na e kan prue mbarë tue thane se atje ka briganda e tjera, Ambasadori u tremb dhe nuk i dha leje organizatës Kryqi Kuqë qi të dërgoj nji mision dhe në shqipni por ti do ta bojshe mire ta takojshe ambasadorin dhe ti bojshe ati agjitacion mbi shqiptaret se edhe nji nënpunës të ambasadës qi ka dërgue këmbana deri tek konsulli juj Eqrem Libohova për me marë disa informata mbi Shqipnin dhe ky nuk ja prue mbarë qi të shkoj nji mision i till në vendin tuj. Me nji herë i thashë Kolonelit se jam gati ta plotsoj kët detyrë mjafton qi ju të më rregulloni nji takim me atë, që nesër më tha ai. Mbas ditësh Kolonel Buky më presantoj tek ambasadori dhe më la vetem me të. Una atij i bana historikun e shqipnis të asaj kohe, i bana Italjant për pesë pare dhe mbarova duke i thane se poplli shqiptar ka nevoj të madhe për misionin amerikan, dot keni prova të gjalla se shqiptari do te mirpresi personelin e Kryqit Kuqë Amerikan dhe dot kemë mirnjohës për çdo ndihmë qi do të jepet atij. Ambasadori Page mbasi më digjoj me vëmendje dhe më bani disa pyetje ndërmjet të cilave kje edhe kjo: a asht e vertet se Shqipnia ka kërkue mandatin Italian në Kongresin e Durrësit me anën e delegatëve qi u mblodhën aty ? Jo i thashë, në proçesverbalin e Kongresit nuk ka ndonji paragraf të tillë, Traktati i mëçeft i Londrës 1915ës i shpallun botënisht prej Leninit i ka egërsue në kulm Shqiptarët, nuk asht e largt ajo ditë qi Shqipnia dot rroki armët kundra italjanve në qoft se ajo nuk dot ndryshoj politiken e saj të ndytë dhe të rezikshme për popllin Shqiptar. Mbas afro 40 minutash bisedimi me atë më tha se dot bante çdo sen për të nis misionin e kryqit kuqë në Shqipni. Mori në telefon kryetarin e përgjithshëm të Kryqit Kuqë qi ishte me qendër në Rome dhe i tha atij qi të jepte urdhër për nisjen e misionit në Shqipni dhe mu lut qi tashti të shkojshe dhe ti jepshe hollsinat e duhuna mbi rrugët etj, Kryetarit të pergj. Të Kr. Kuq. Me nji atomobilat e ambasadës shkova dhe i dhashë atij gjithë detajet qi ju dojshin atyne. Tamam mbas pesë ditësh me anën e Kolonel Bukit më ftoj për çaj në ambasad, më presentoj me nji person të quejten Haskel dhe më tha ky asht nënkryetari i misionit Kr.Kuq qi dot shkoj në Shqipni me gradën major, deri tashti ka qenë në shërbimin diplomatik, kët punë e kam ba me qillim me qi atje nuk kemi ndonji përfaqsi tonën s’pakti të ndodhet nji njeri qi të na vejnë në kurent punrave tuja, kshu qi dhe una ti kemi material me raportu Presidentin Vilson. Më la vetëm me majorin Haskel prej të cilit mësova se msioni i Kryqit Kuqë do tu niste të nesërmen për Shqipni, i dhashë atij disa letra rekomandimi për miqtë e mij në Shqipni.