Kisha “Fjetja E Hyjlindëses”, Peshkëpi e Sipërme, Shek. X

Kisha “Fjetja e Hyjlindëses” (Fig.14) gjendet rreth 15 minuta larg nga fshati Peshkëpi e Sipërme. Kisha është ndërtuar në shek. X. Sipas Kronikës së Dropullit “Το χρονικο της Δροπολης” në vitet e mbretërimit të Aleks Komnenit (1081-1118) u shfuqizuan dekretet e mëparshme perandorake. Për këtë arsye, drianopojasit dërguan te ai kryepeshkopin Metodin, i cili rridhte nga familja e Kolorit, njeri i ditur dhe shkencëtar. Bashkë me të shkuan edhe dymbëdhjetë arkondë të zgjedhur të atij vendi: Duka nga Argjirokastra (Gjirokastra); Markeli nga Garda (Kardhiqi); Andrea nga Homili (Humelica); Angjali nga Titopolis (Tepelena); Konstandini nga Kolori (Kollorca); Petro nga Zoilia (Zhulati); Mark dijetari nga Haonia (Kaonia); Joani nga Poliani (Poliçani); Manili nga Delis; Leonti nga Livatovia (Libohova); Qiriako nga Aristiu (Ktismata) dhe Kirili nga Labovo (Labova), të cilët perandori i priti me shprestari. Ai e lejoi kryepeshkopin të merrte nëntë mijë monedha të florinjta për të ndërtuar kishën e episkopatës së tij, kushtuar Fjetjes së Tërëshenjtës Hyjlindëse pranë malit Pelakos, në vendin ku mbahej panairi i madh, të cilin Kostandin Pogonati e kishte transferuar diku tjetër. Ai ia dha këtë vend kryepeshkopit si privilegj, për ta ngritur me taksat e panairit, i cili zgjaste dymbëdhjetë ditë. Perandori u shtoi këtyre dhuratave të drejtën e mbledhjes së një të dhjetës në të gjithë juridiksionin e dioqezës së tij, si edhe kalanë e Pelakos, që qenë të pavarura. Më në fund, i konfirmoi këto të drejta me anën e një dekreti perandorak të përhershëm dhe të parevokueshëm, të vërtetuar nga patriku i atëhershëm Evstathi. Sapo u kthye kryepeshkopi ndërtoi kishën e Peshkëpisë në kujtim të së Tërëshenjtës[1].

Kisha ka përmasa 17.05x12.5 metra. Ajo ka qenë selia e peshkopatës së Drianopojës[2]. Kjo vërtetohet nga apsida, e cila përmban sinthronin, të formuar nga tri radhë shkallësh me fronin peshkopal në mes (Fig.15). Prej kësaj kishe e ka marrë emrin fshati Peshkëpi. Sipas studiuesit Apolon Baçe, emri i peshkopatës së Drianopojës e ka origjinën te qyteti i vjetër i Hadrianopojës, që shtrihej ndërmjet Melanit dhe Libohovës[3]. Edhe Aleksandër Meksi, duke u nisur nga toponimia është i mendimit se kisha peshkopale gjendej në afërsi të Teqesë së Melanit. Madje, ai thekson se në varësi të kësaj peshkopate qenë gjithë kishat e luginës së Drinos. Meksi na bën me dije se gjatë mesjetës peshkopatat në kohë të ndryshme shkriheshin dhe bashkoheshin me njëra-tjetrën e për rrjedhojë e ndryshonin selinë e tyre[4]. Muratura e kishës është ndërtuar me gurë. Ndërmjet gurëve ka copa tullash e tjegullash, pa ndonjë dekor të përcaktuar. Në pjesën qendrore të kishës mbizotëron volumi i tamburit, të cilit i bashkëngjiten volumet e krahëve të kryqit, që mbulohen prej një çatie dyujëshe[5].

Sipas burimeve të traditës, thuhet se kryemjeshtëri që ndërtoi kishën, ishte nga Pirsojani i Konicës. Përsa i përket datimit të kishës, ka mendime të ndryshme. Frederikos Versakis përcakton si kohë të ndërtimit të kishës periudhën e dinastisë maqedonase (fundi i shek. IX deri në mesin e shek. XI)[6], ndërsa Aleksandër Meksi mendon (Fig.16) se kisha i përket periudhës ndërmjet fundit të shek. XI dhe mesit të shek. XIII[7]. Kisha e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme i përket variantit të vjetër në formë kryqi. Një kupolë cilindrike ngrihet në pikëtakimet e dy qemerëve, të cilët i brendashkruhen një drejtkëndëshi. Mjediset këndore ndërmjet kryqit dhe katërkëndëshit mbulohen nga qemerë gjatësorë. Kisha përbëhet nga naosi, altari dhe një portik i vogël në anën perëndimore. Muratura e kishës është ndërtuar me gurë çmërsi, ndërmjet të cilëve gjenden copa tullash e tjegullash, pa ndonjë dekor të përcaktuar. Në pjesën qendrore të kishës mbizotëron volumi i tamburit, të cilit i bashkëngjiten volumet e krahëve të kryqit që mbulohen prej një çatie dyujëshe[8].  Tamburi me kupolën është i ulët dhe përfundon me një kornizë të dyfishtë tullash, të cilat janë vendosur në formë dhëmbësh sharre. Në bazën e tamburit të kupolës gjendet një mbishkrim, sipas të cilit kisha është ndërtuar nga perandori Aleks Komneni (1081-1118). Në vitin 1812 kisha e Shën Mërisë në Peshkëpinë e Sipërme u vizitua prej udhëtarit anglez H. Holland, i cili nga një mbishkrim arriti në konkluzionin se ktitor i kishës ka qenë perandori bizantin Aleks Komneni (1081-1118)[9].

Në mesin e bemës gjendet tryeza e shenjtë, e cila përbëhet nga një pllakë monolite prej guri gëlqeror me përmasat 95 x 149 cm. Në bllokun e muraturës së tryezës së shenjtë janë dy zgavra. Ajo që ka përmasat 25 x 18 x 28 cm është në formë paralelpipedi dhe ka shërbyer për të mbajtur lipsanet e shenjta. Në apsidën gjysmërrethore janë tri radhë shkallësh. Në mes tyre është froni peshkopal dhe anash, tij frone të tjera. Kjo mënyrë ndërtimi e kishës me sinthron është karakteristike për kishat e selive peshkopale. Sinthroni është ndërtuar me blloqe të skuadruar prej guri çmërsi, si edhe me ndërfutje gurësh të vegjël gëlqerorë dhe ranorë. Sinthroni është i lyer me disa duar gëlqereje. Në qendër të tij është vendi ku ulet peshkopi, i ngritur rreth 40 cm mbi nivelin e shkallës së sipërme të sinthronit. Në dy krahët ka nga një bllok rreth 30 cm të gjatë. Ata qëndrojnë si nivel mes shkallës së sipërme dhe poltronës. Dy krahët e poltronës në nivelin e këmbëve janë ndërtuar duke përdorur dy pllaka të holla rreth 6 cm. Në pjesën e sipërme të nivelit të uljes gjenden dy pllaka të tjera rreth 10 cm. Në nivelin e uljes ose të mbështetjes së këmbëve është ripërdorur pjesa e sipërme e një konolete të kangjellës së bashku me kapitelin[10].

Dritarja treshe e apsidës mbulohet me tri harqe tullash, të cilat mbështeten te muret. Mbi harqet me tulla ka shirita tullash në formë dhëmbësh sharre. Bema në pjesën qendrore ndriçohet nga një dritare treshe. Anash gjenden edhe dy dritare të tjera, të cilat janë pjesërisht të zëna. Protezisi dhe diakonikoni kanë nga një apsidë të vogël, në brendësi të së cilës gjendet një dritare dyshe.

Νë anën jugore kishës i është shtuar një mjedis tjetër, i cili i përket priudhës para pushtimit turk, pra gjatë shek. XIII-XIV. Mjedisi është një narteks i hapur në trajtë kryqi të brendashkruar. Muret e narteksit janë ndërtuar me teknikën e kluasonazhit. Në pjesën e sipërme narteksi ka një rozetë tullash, si edhe një dekor me tulla horizontale. Narteksi i shtuar gjatë shek. XIII-XIV nuk është përfshirë te publikimet e Vokotopoulos, Evangjelidhit dhe Pallas[11].

Altari përbëhet nga bema, protezisi dhe diakonikoni. Në mesin e bemës është tryeza e shenjtë, që përbëhet prej një pllake të gdhendur. Tryeza e shenjtë mbështetet mbi një bllok prej muri. Bema ndahet nga naosi me anën e një ikonostasi prej muri, i cili është pikturuar në vitin 1510. Ky fakt vërtetohet nga mbishkrimi, që është gdhendur mbi derën e bukur të ikonostasit të kishës: + Ανηστοριθει το παρων διάστηλον διά σύνδρομείς καί ένδόξου τού θεοφιλεστάτου έπισκόπου Δρι / νουπόλεος κυρού Σιμεών διά ψυχηκήν σύτου σωτιρίαν: έπι ‘ετους Ζ Ι Θ (7019=1510) σεπτέ(μ)βρίο(υ) ΙΒ: “U pikturua ky ikonostas me kontributin dhe shpenzimet e peshkopit shumë perëndidashës së Drinopojës, zotit Simeon, për shpëtimin e shpirtit të tij, në vitin 7019 (=1510) shtator”[12]. Sipas Theofan Popës rreth 20 cm larg nga ikonostasi prej muri gjendet një ikonostas druri me ikona të shekullit XVIII. Mbi ikonën “Fjetja e Hyjlindëses” në ikonostasin prej druri të kishës është shkruar: 1798 μαρτίου 20. Διά χηρός Λαζάρου έξ Ζαγορίασ-έξ άνω σουδένα Ζαγορήου “1798 mars 20. Me dorën e Llazarit, nga Zagori, nga Ano Sudhena e Zagorit”. E njëjta datë gjendet edhe në ikonën e Joan Pagëzorit[13]. Mbi ikonën e Shën Mitrit gjendet mbishkrimi: 1802 Αύγούστου 1 “1802 gusht 1”. E njëjta datë gjendet edhe në ikonën e Shën Gjergjit, por pa muajin[14] .

Në ikonën “Kryeengjëjt” gjendet mbishkrimi: + Αφιέρομα τού Κυρίου Μαργαρίτη Μήτρου / Φάντου 1859 Δεκεμβρίου 20. Ο Ζωγράφος / Πέτρος Γεωργιάδης πρωτοψάλτης τής Μητρο / πόλεως Ιωαννίνων. “Dhuratë e Zotit Margarit Mitro Fandi, 1859, dhjetor 20. Piktor Petro Gjergjiadhi,  kryepsalt i Mitropolisë së Janinës”[15].

Në një ikonë tjetër është shkruar: 1859 Δεκεμβρίου 20. Δια συνδρομής του Κυρίου / Γιάννη Μησιου. Ο Ζωγράφος  Πέτρος Γεωργι / άδης πρωτοψάλτης τής Μητρο / πόλεως Ιωαννί / νων. “1850, dhjetor 20. Me kontributin e Zotit Jani Misiut, piktor Petro Gjeorgjiadhi kryepsalt i Mitropolisë së Janinës”[16].

Disa ikona nga kjo kishë janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë[17]. Ato janë 14 ikona të vogla të pikturuara nga ikonografi Joan Athanasi. Në fondet e Muzeut Historik Kombëtar kemi evindetuar edhe ikona të tjera të kësaj kishe, të cilat janë realizuar nga ikonografë, që kanë parapëlqyer të jenë anonimë[18].

Sot monumenti paraqitet i transformuar, me dritare krejt të murosura, si edhe me shtesa të mëvonshme në brendësi e në anën e jashtme. Në një kohë të mëvonshme në anën jugore të kishës është shtuar një mjedis në formë drejtkëndëshi, i cili lidhet me kishën me anën e një dere. Mjedisi i shtuar përbëhet nga tri vëllime: Vëllimi qëndror është i lartë dhe i mbuluar me qemer tërthor; ndërsa dy vëllimet anësore janë më të ulëta dhe të mbuluara me qemer cilindrik. Pjesa qëndrore del mbi çati dhe mbulohet me anën e një çatie dyujëse. Mjedisi i shtuar është ndërtuar me teknikën e kluasonazhit: një rresht tullash horizontale dhe me dy ose tri tulla vertikale. Në pjesën fundore të murit gjenden gurë të skuadruar, të cilët janë marrë nga ndërtesat antike. Shtesa e ndërtuar i përket shek. XIII-XIV[19].

Kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Peshkopinë e Sipërme, veç rastit të mësipërm është rindërtuar edhe disa herë të tjera (Fig.14). Një rindërtim i përket vitit 1883. (Fig.17) Ky fakt vërtetohet me anën e një mbishkrimi që gjendet i shkruar rreth kubesë qendrore të kishës: Πάλην άνακαινίσεται έπιμέλ(ε)ι(α) τού Κυρίου Ιωάννου Γούντα 1883. “Prapë u ripërtëri me kujdesin e zotit Jan Guda 1883”[20]. Kisha “Fjetja e Hyjlindëses” më 1963 është shpallur monument kulture[21].