Kisha e “Shën Gjergjit“ Leshnicë e Sipërme, 1525

[1] -Pirro Thomo, Kishat pasbizantine në Shqipërinë e Jugut, Tiranë 1998, faqe 156-157.

[2] -Ilia Longoviti pikturonte sipas shkollës së Kretës. Përvec kishës së Shën Gjergjit në Leshnicën e Sipërme, në vitin 1525 ai ka pikturuar edhe kishën e Shën Thanasit në Peca.

[3] -Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave, Tiranë 1998, nr. 803, faqe 293-294.

[4] -Aleksandër Meksi, Pirro Thomo, Arkitektura pasbizantine në Shqipëri, Monumentet Nr. 19, 1980, faqe 90.

[5]-Georgios Giakoumis, I. Naos Agiou Georgiou Lesinitsas, ena aksiologo metavizantino mnimio tou proimou 16 ai, ekdhosi Adhelfotita lesinitsioton, Athina, 2001, sel 44-56.

[6] -Grigor Teologu (328-390) ka lindur në vitin 328 në Arianzo të Kapadokisë. Prindërit e tij qenë Grigori dhe Nona. Mësimet e para i mori në Çezare, ku u njoh me Vasilin e Madh. Në vijim studioi në Aleksandri dhe vite më vonë e gjejmë në Athinë, ku studioi për retorikë, mjekësi dhe fizikë. Gjatë viteve të studimeve në Athinë (352-357) Grigori zuri miqësi të ngushtë me Vasilin e Madh.  Pasi u kthye në vendlindje u pagëzua dhe jepte mësime retorike. Në vitin 360 asketoi në Pont, ndërsa më 361 u dorëzua në gradën priftërore.  Në vitin 372 Grigori u hirotonis Episkop i Sasimos, ndërsa më 380 u fronëzua Kryeepiskop i Kostandinopojës. Në vitin 381, Grigori kryesoi punimet e Sinodit II Ekumenik. Grigori fjeti në vitin 390. Kisha e shpalli shenjt dhe kujtimin e tij e kremtojmë më 25 janar. Andrea Llukani, Jetë shenjtorësh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 27-28; Andrea Llukani, Patrologjia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 118-119; Andrea Llukani, Sinaksari i madh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2013, faqe 35-36; Sinassario vita di Santi dal calendaro liturgico di Grottaferrata, traduce a cura di P. Basilio Intrieri, 2004, pagina 125.

[7] -Vasili i Madh (329-379) ka lindur në vitin 320 në Qezare të Kapadokisë. Në vitin 351 vajti në Athinë ku studioi filozofi, retorikë, filologji, astronomi dhe mjekësi.  Gjatë viteve të studimeve zuri miqësi të ngushtë me  Grigor Teologun. Në vitin 356 Vasili u kthye në Qezare, ku punoi  si mësues retorike. Vasili u dorëzua dhjak dhe asketoi në shkretëtirën e Pontit rreth viteve 360-365. Pasi u hirotonis prift, Vasili u vendos në Qezare, ku u përball me herezinë arianiste. Në vitin 370 u dorëzua episkop. Mësuesi ekumenik shkroi vepra të rëndësishme: apologjitike, komentuese, dogmatike etj. Në pranverën e vitit 327, Vasili i Madh për të lehtësuar vuajtjet dhe dhimbjet e bashkëqytetarëve të tij, themeloi qytetin e famshën të Vasiliadhës, i cili quhej “qyteti i dashurisë”. Vasiliadha gjendej në rrethinat e Qezaresë. Shën Vasili kishte ndërtuar shtëpi për të varfërit, azile pleqsh, spitale, punishte, stalla etj. Me anën e predikimeve të tij nxiste të pasurit që të ofronin ndihma për të lehtësuar dhimbjen e nevojtarëve. Vasili u shqua si udhëheqës i grigjës, por duke qenë prej kohësh i sëmurë, u thye herët në moshën 49-vjeçare. Kisha ortodokse e kremton më 1 janar. Andrea Llukani, Jetë shenjtorësh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 5-6; Andrea Llukani, Patrologjia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 129; Andrea Llukani, Sinaksari i madh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2013, faqe 6-7; Sinassario vita di Santi dal calendaro liturgico di Grottaferrata, traduce a cura di P. Basilio Intrieri, 2004, pagina 109-110.

[8] -Joan Gojarti (344-407) ka lindur në vitin 344 në Antioki. Babai i tij quhej Sekundo, ndërsa e ëma Anthusa. Sekundo ishte gjeneral dhe vdiq herët. Për edukimin e Joanit u kujdes e ëma. Në vitin 365 Joani u regjistrua në shkollën idhujtare të Livanit. Ky i fundit mendonte ta linte si trashëgimtarin e tij, por Joani e braktisi atë dhe studioi teologji.  Në vitin 370 Joani u pagëzua nga Meleti i Antiokisë. Joani asketoi për tri vjet dhe në vitin 380 u kthye në Antioki. Më 381 u dorëzua dhjak nga Meleti i Antiokisë dhe më 386 u bë prift. Pas vdekjes së Nektarit, më 15 dhjetor të vitit 397, Joani u fronëzua Kryeepiskop i Kostandinopojës. Joan Gojarti udhëhoqi grigjën gjatë viteve 398-404. Pas një konflikti që pati me perandoreshën Evdhoksi, Joanin e internojnë. Joani vdiq në internim në vitin 407.  Kujtimin e tij e kremtojmë më 13 nëntor. Andrea Llukani, Jetë shenjtorësh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 190-191; Andrea Llukani, Patrologjia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 138-139; Andrea Llukani, Sinaksari i madh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2013, faqe 327-328; Sinassario vita di Santi dal calendaro liturgico di Grottaferrata, traduce a cura di P. Basilio Intrieri, 2004, pagina 65-66.

[9] -Athanasi i Madh (295-373) ka lindur më vitin 295 nga një familje e pasur nga Aleksandria. Ai u dorëzua dhjak në vitin 318. Në Sinodin e Parë Ekumenik të Nikesë të vitit 325, Athanasi shoqëronte Patrikun e Aleksandrisë, Aleksandrin, ku u shqua për mendime të pjekura në luftën kundër arianizmit. Ndonëse i ri në moshë Athanasi në diskutimet e tij tregoi kulturë të lartë teologjike dhe qëndrueshmëri në besimin ortodoks. Shën Athanasi është nga shenjtorët më popullorë në Shqipëri, sepse shumë kisha dhe manastire mbajnë emrin e tij. Ndër to mund të përmendim; manastirin e Shën Athanasit në Poliçan të Gjirokastrës, i cili daton në vitin 1601, kishën e Shën Athanasit në Leshnicën e Poshtme në Sarandë, që daton më 1797, kishën e Shën Athanasit në Voskopojë, e cila daton më 1724, kishën e themeluar në vitin 1778 në Karavasta të Lushnjës etj; Robert Elsie Olzheim, Shenjtorët e krishterë në Shqipëri, Tempulli Nr. 12, Kotti, Korçë 2007, faqe 83; Andrea Llukani, Jetë shenjtorësh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 20-21; Andrea Llukani, Patrologjia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 108-109; Andrea Llukani, Sinaksari i madh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2013, faqe 26-27; Sinassario vita di Santi dal calendaro liturgico di Grottaferrata, traduce a cura di P. Basilio Intrieri, 2004, pagina 120-121.

[10] -Sipas dëshmisë që na jep ungjillori (Lluka 2: 1-20) Shën Mëria, kur shkoi në Betlehem së bashku me Josifin, për të bërë regjistrimin, rrugës ajo lindi djalë. Të parëlindurin e mbështolli me rripa stofi dhe e shtriu në një grazhd, se nuk kishin gjetur strehë tjetër. Në ikonë, grazhdi paraqet brenda një shpelle të errët, për të simbolizuar erësirën, që kishte mbuluar botën e atëhershme, të nxirë nga mëkati. Brenda grazhdit është foshnja, e mbështjellë me rripa stofi dhe e ndriçuar nga drita e yllit, që bie mbi të. Pas grazhdit është një ka dhe një gomar. Ikonografi në këtë rast është i frymëzuar nga profecia e Isaisë: “Kau e njeh pronarin e tij, edhe gomari grazhdin e pronarit të tij. Por, Izraeli nuk do ta kuptojë se kujt i takon” (Isaia 1:3). Përveç paraqitjeve ëngjëllore dhe njerëzore, ikona na paraqet edhe pasazhe nga bota bimore dhe e kafshëve, me simbolikën, se të gjitha krijesat gëzohen për lindjen e Krishtit. Hyjlindësja, zë vend qendror në ikonë. Atë e shohim jashtë shpellës, të gjunjëzuar e me duart e kryqëzuara, duke iu falur foshnjës. Falja e saj ka karakter lavdërues dhe na jep të kuptojmë se edhe Hyjlindësja i falet Krishtit. Qëndrimi i Hyjlindëses është i lirshëm, për të pranuar mungesën e dhimbjeve, që tregon për lindjen e virgjër dhe për origjinën hyjnore të foshnjës. Në ikonë paraqiten engjëjt dhe magët. Njeri nga engjëjt është duke u njoftuar barinjve ngjarjen e gëzueshme të lindjes. Engjëjt e tjerë, duke parë yllin lavdërojnë: “Lavdi Perëndisë në më të lartat”. Një bari paraqitet duke i rënë fyellit. Kjo skenë zbulon se muzika njerëzore iu bashkua himnit engjëllor. Në pjesën e sipërme të ikonës, në të djathtë të shpellës paraqiten tre magët, që i sjellin dhurata (ar, temjan dhe miro) Krishtit të porsalindur. Magët përfaqësojnë idhulltarët, ndërsa barinjtë botën judaike. Magët jepen në ikonë në moshë të ndryshme, duke na dhënë të kuptojmë se Krishti, i cili është “Drita e vërtetë”, erdhi të ndriçojë mbarë njerëzimin, pavarësisht nga mosha e pozicioni shoqëror. Në pjesën e poshtme të ikonës, majtas paraqitet Josifi, duke u menduar. Këtu tregohet qartë natyra e tij njerëzore. Atij po i flet një plak, i cili është djalli. Kjo pamje e fytyrës së Josifit tregon jo vetëm dramën e tij personale, por edhe dramën e gjithë gjinisë njerëzore, që është vështirësia për të kuptuar dhe pranuar njerizimin e Perëndisë. Në pjesën e poshtme të ikonës janë dy gra, të cilat Josifi i mori që të kujdeseshin për foshnjën e sapolindur. Gratë janë duke larë foshnjën Krisht. Pema që paraqitet në mes të dy skenave në pjesën e poshtme të ikonës simbolizon pemën e Jeseut. “Pastaj një degëz do të dalë nga trungu i Jeseut dhe një filiz do të mbijë nga rrënjët e tij. Fryma e Zotit do të pushojë mbi të” (Isaia 11:1-2). Mbreti David përmendet se ishte biri i Jeseut dhe Krishti ishte nga shtëpia e Davidit. Andrea Llukani, Ikona e lindjes, Ngjallja, dhjetor 1998, faqe 6; Andrea Llukani, Ikonografia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2018, faqe 32-34; Mary Paloumpis Hallick, Historia e ikonave, Botimet "Ngjallja", Tiranë, 2018, faqe 47-52; Ark. Rest. At. Theologos, Ikona, Njohuri dhe shpjegim teologjik, (Dispensë); Χριστου Γκοτση, Ομυστικοςκοσμοςτωνβυζαντινωνεικονων, Αποστολικη Διακονια, Αθήνα, 1995, σελ. 48-54.

[11] -Josifi mori foshnjën dhe nënën e tij dhe u nisën për t’u vendosur në Egjipt, në një vend që quhej Materej në afërsi të Kajros. Udhëtimi prej Bethlehemit në Egjipt zgjaste dy ditë. Familja e shenjtë qëndroi në Egjipt derisa vdiq Herodi. Egjipti ishte që në kohët e vjetra, si vend mbrojtje për hebrenjtë. Atje kishte mjaft judenj, të cilët përbënin diasporën judaike. Qëndrimi i foshnjës hyjnore në Egjipt u bë edhe për një arsye tjetër, sepse duhej të përmbushej profecia e Oseas: "Nga Egjipti e thirra tim bir" (Osea 11, 1). Atëhere Irodi, kur pa se u gënjye nga magjistarët, u zemërua dhe vrau gjithë djemtë që ishin në  Betlehem, nga dy vjeç e poshtë. Kështu u plotësua profecia për vrasjen e foshnjave të Betlehemit:“Në Ramë u dëgjua një klithmë.Rakela vajton bijtë e saj”. Këtë e kishte parathënë profeti Jeremia. E shoqja e Jakovit, Rakela u mor si shembull nëne për të gjithë fëmijët e hebrenjve, sepse varri i saj gjendej në afërsi të Betlehemit.

[12] -Historia e Paraqitjes së Krishtit në Tempull (Ipapandia) tregohet te Ungjilli sipas Llukës (2:22-29). Figurat kryesore në skenë janë plaku Simeon, duke mbajtur në duar Krishtin dhe Hyjlindësja. Momenti qendror është "takimi i Mesisë, takimi i Dhiatës së Vjetër dhe asaj të Re" dhe ky "takim" ndodhi në tempull përballë altarit. Altari ka sipër një libër apo pergamenë dhe është i mbuluar me një pëlhurë. Hyjlindësja qëndron në të djathtë dhe ka zgjatur duart në shenjë ofrimi. Njerën dorë ia mbulon manteli. Ajo sapo ia ka dhënë birin e saj Simeonit. Pas Hyjlindëses paraqitet profetesha Ana, e cila mban në dorë një pergamen të shkruar. Krishti paraqitet si fëmijë. Ai ka veshur një rrobë dhe këmbët i ka të zbathura. Krishti shfaqet duke dhënë bekimin. Simeoni e mban Krishtin me të dyja duart, të cilat i ka të mbuluara. Kjo tregon për respektin e madh, që ka Simeoni për Mesinë. Josifi paraqitet duke mbajtur në dorë dy turtujt e flijimit. Dyert në qendër tregojnë hyrjen për në shenjtërore, që është edhe pjesa më e shenjtë e Tempullit. Andrea Llukani, Ikonografia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2018, faqe 38-40; Mary Paloumpis Hallick, Historia e ikonave, Botimet "Ngjallja", Tiranë, 2018, faqe 58-61; Ark. Rest. At. Theologos, Ikona, Njohuri dhe shpjegim teologjik, (Dispensë); Χριστου Γκοτση, Ομυστικοςκοσμοςτωνβυζαντινωνεικονων, Αποστολικη Διακονια, Αθήνα, 1995, σελ. 57-59.

[13] -Pagëzimi i Krishtit në Shkrimin e Shënjtë jepet në Ungjillin sipas Mateut (3: 1-17). Krishti është figura qendrore në skenë. Ai paraqitet duke u pagëzuar në ujërat e lumit Jordan. Mbi kryet e Krishtit është Shpirti i Shenjtë në formën e një pëllumbi. Krishti paraqitet me një rrobë të lidhur në mes. Me dorën e djathtë është duke bekuar ujërat e lumit Jordan. Engjëjt në pjesën e djathtë të ikonës janë duke adhuruar Trininë e Shenjtë. Ata paraqiten me kryet e ulur dhe me duart e mbuluara me mantele dhe peshqirë. Engjëjt janë aty për të ndihmuar Krishtin kur të dalë nga uji, prandaj paraqiten të guximshëm dhe të fuqishëm. Në bregun e majtë të kompozimit, mbi shkëmb qëndron Joan Pagëzori, i cili është përkulur drejt Krishtit për ta pagëzuar. Dorën e djathtë e ka vendosur mbi kokën e Krishtit. Joani paraqitet në ikonë me flokët ngjyrë gështenjë dhe me mjekër. Këmisha e tij e bërë me lëkurë kafshësh është kafe dhe guna ka ngjyrë të gjelbër. Andrea Llukani, Ikonografia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2018, faqe 35-37; Mary Paloumpis Hallick, Historia e ikonave, Botimet "Ngjallja", Tiranë, 2018, faqe 54-57; Ark. Rest. At. Theologos, Ikona, Njohuri dhe shpjegim teologjik, (Dispensë); Χριστου Γκοτση, Ομυστικοςκοσμοςτωνβυζαντινωνεικονων, Αποστολικη Διακονια, Αθήνα, 1995, σελ. 63-65.

[14] -Profeti Isaia prej vitesh kishte profetizuar se është një zë që buçet në shkretëtirë. Në shkretëtirë Pararendësi u kultivua shpirtërisht. Për thjeshtësinë, varfërinë e jetës asketike të Joanit na thotë ungjillor Matheu: Vishej me një rrobë leshi të devesë dhe me një brez lëkure në bel. Ai ushqehej me karkaleca dhe mjaltë” (Mateu 3:4). Predikimi i Pararendësit i përkiste interesave mbarënjerëzore: “Ai që ka dy tunika le t’i ndajë me atë që s’ka dhe që ka të hajë le të veprojë kështu” (Lluka 3:11). Mjaft njerëz i dëgjonin predikimet e tij dhe pagëzoheshin në lumin Jordan, duke rrëfyer mëkatet e tyre. Pagëzimi i Pararendësit, ishte parapërgatitja për ardhjen e Mesisë. “Unë po ju pagëzoj me ujë për pendim, por ai që vjen pas meje është më i fortë se unë dhe unë nuk jam i denjë as t'i mbaj sandalet e tij, ai do t’u pagëzojë me Frymën e Shenjtë’’ (Mateu 3:11).

[15] - Në skenën e Shpërfytyrimit vendin kryesor  e zë Krishti, që qëndron në majë të malit i veshur me të bardha dhe i rrethuar me një aureolë, e cila tregon shkëlqimin e dritës, që buron prej Tij. Aureola ka një figurë gjeometrike, që përfaqëson renë. Tri rrezet e mëdha drejtohen për nga dishepujt. Kjo tregon, që veprimi kryhet nga Shpirti i Shenjtë. Dy figurat, që qëndrojnë me Krishtin janë Moisiu dhe Ilia. Moisiu mban dhjetë urdhërimet, që mori në malin e Sinait. Ilia që gjendet në krahun tjetër të Krishtit përfaqëson profetët. Moisiu dhe Ilia janë figura të rëndësishme në ikonë. Të dy e kishin nga një vizion prej Perëndisë: Moisiu në malin e Sinait, ndërsa Ilia në malin Karmel. Moisiu përfaqëson të vdekurit, ndërsa Ilia, që u mor nga një karrocë e zjartë në qiell përfaqëson të gjallët. Tri dishepujt, Petro, Jakov dhe Joan paraqiten në pjesën e poshtme të ikonës. Janë po këta dishepuj, që do të jenë së bashku me Krishtin në Gjethsemani. Ata e panë fytyrën e Krishtit të ndriçonte si diell. Tri dishepujt kanë rënë nga maja e thepisur e malit. Paraqitja e tyre është e tillë, që nuk mund ta përballojnë dot dritën hyjnore. Apostull Petro paraqitet i gjunjëzuar dhe ka ngritur dorën për t’u mbrojtur nga drita verbuese. Në qendër tregohet apostull Joani, i cili ka rënë dhe i ka kthyer kurrizin dritës. Apostull Jakovi ka rënë kokëposhtë dhe përpiqet t’i shpëtojë dritës. Këto tri qëndrime të ndryshme të apostujve tregojnë se ata e panë lavdinë e Perëndisë nga tri këndvështrime të ndryshme. Andrea Llukani, Ikonografia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2018, faqe 56-58; Mary Paloumpis Hallick, Historia e ikonave, Botimet "Ngjallja", Tiranë, 2018, faqe 80-81; Ark. Rest. At. Theologos, Ikona, Njohuri dhe shpjegim teologjik, (Dispensë); Χριστου Γκοτση, Ομυστικοςκοσμοςτωνβυζαντινωνεικονων, Αποστολικη Διακονια, Αθήνα, 1995, σελ. 69-71.

[16] -Figura kryesore e skenës është Llazari, i cili paraqitet në skajin e djathtë, në hyrje të varrit i mbështjellë me savanin e varrimit. Vëllai i Marisë dhe i Martës, Llazari, qe sëmurë dhe dergjej në shtrat, prandaj motrat i dërguan fjalë Jisuit: “Zot, ai që ti e do shumë është i sëmurë”. Kur arriti Jisui, pa se Llazari kishte katër ditë që kishte vdekur. Marta i tha Jisuit: “Zot, po të ishe këtu, im vëlla nuk do të kishte vdekur.” Dhe Jisui i tha: “Yt vëlla do të ngjallet.” Pasi tha këto thirri me zë të lartë: “Llazar, eja jashtë!” Krishti paraqitet në ikonë duke urdhëruar Llazarin të dali nga varri, ndërsa motrat e Llazarit, Maria dhe Marta janë të gjunjëzuara, duke iu lutur Zotit. Në sfondin e ikonës janë muret e Jerusalemit, ku Krishti të nesërmen do të hynte me triumf. Ai e ngjalli Llazarin, ndërsa të pranishëm ishin dhe judenjtë, për t’u bërë dëshmitarë të mrekullisë. Andrea Llukani, Ikonografia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2018, faqe 41-43; Ark. Rest. At. Theologos, Ikona, Njohuri dhe shpjegim teologjik, (Dispensë); Χριστου Γκοτση, Ομυστικοςκοσμοςτωνβυζαντινωνεικονων, Αποστολικη Διακονια, Αθήνα, 1995, σελ. 76-77.

[17] -Figura kryesore në skenë është Krishti, i cili është duke hyrë në Jerusalem i hypur mbi një kriç gomari. Në lindje gomari konsiderohej si një kafshë e dobishme, që përdorej për punë të ndryshme në kohë qetësie. Në Dhiatën e Vjetër përmendet se e përdorin princërit e mbretërit. Kur një princ shkonte për luftë, hipte në një kalë të fuqishëm, ndërsa kur shkonte për diçka paqësore ulej mbi shpinën e gomarit. Krishti jo pa qëllim e zgjodhi këtë kafshë, për të treguar se nuk përfaqësonte luftëtarin ose pushtuesin, siç e imagjinonin judenjtë Mesian, por ai ishte një mbret paqësor. Këtë e kishte profetizuar profeti Zaharia: “Mos kini frikë o bijtë e Sionit! Sepse mbreti juaj po vjen mbi një krriç gomari”(Joani 12,15). Koka e Krishtit është disi e kthyer nga dishepujt, por pa i shkëputur sytë nga Jerusalemi. Me dorën e djathtë bekon popullin dhe tregon qytetin e Jerusalemit. Në  sfondin e ikonës paraqitet qyteti i Jerusalemit me ndërtesat dhe muret, ku në thellësi shquhet tempulli. Në skenë judenjtë paraqiten në anën e djathtë, ndërsa dishepujt e Krishtit në anën e majtë. Dishepull Petro udhëheq dishepujt e tjerë që po ndjekin Krishtin. Populli i Jerusalemit e pret Krishtin me degë palmash në duar, duke i shtruar udhën. Degët e palmave janë simbole të fitores dhe të gëzimit. Judenjtë e kishin për zakon, që kur prisnin njerëz të mëdhenj ua shtronin rrugën me dafina. Skena paraqet disa fëmijë, që kanë hipur në pemë, duke këputur palma dhe disa të tjerë, që shtrojnë mantele përpara Krishtit. Andrea Llukani, Ikonografia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2018, faqe 44-46; Mary Paloumpis Hallick, Historia e ikonave, Botimet "Ngjallja", Tiranë, 2018, faqe 64-65; Ark. Rest. At. Theologos, Ikona, Njohuri dhe shpjegim teologjik, (Dispensë); Χριστου Γκοτση, Ομυστικοςκοσμοςτωνβυζαντινωνεικονων, Αποστολικη Διακονια, Αθήνα, 1995, σελ. 81-83.

[18] -Duke filluar nga e majta, i pari është Filipi, i cili ka të shtrirë këmbën e djathtë. Pranë tij është ulur Bartolomeu dhe në vijim Simoni dhe Petro. Nga e djathta e Krishtit dallojmë Joanin dhe pranë tij Andrean dhe Matheun, të cilët bisedojnë me njeri-tjetrin. Ndërmjet tyre paraqitet Juda, i cili përkulet të marrë diçka nga tryeza. Në fund gjenden Thomai, Tadeu dhe Jakovi. Dishepujt paraqiten në qëndrime të ndryshme dhe vështrojnë në drejtime të ndryshme. Darka Mistike quhet e tillë, sepse Shpëtimtari ynë Jisu Krishti u ofroi nxënësve Misterin e Falenderimit Hyjnor, duke i këshilluar, që ata dhe pasuesit e tyre ta kryenin atë në kujtim të Tij. Darka kishte një mënyrë teleturgjike të përcaktuar. Sjelljen rrotull potirit, i cili kishte brenda verë dhe ujë, larjen e duarve, lutjet e falenderimit, rrëfimi historik i festës, pjesë nga psallmet e Davidit dhe përfundonte me shpërndarjen e bukës. Jisui mori një copë bukë dhe u tha dishepujve: Merrni e hani, ky është trupi im dhe pini prej këti se është gjaku im duke themeluar misterin e Eukaristisë Hyjnore.  Krishti në këtë rast flet për gjakun e tij, që do të derdhej kur ta kryqëzonin. Pas përfundimit të ngrënies ngritën potirin e bekuar. Ngritja e potirit simbolizon Kungimin e Shenjtë. Pasi përfunduan darkën mistike, dishepujt bashkë me Krishtin kënduan psallmet 115 dhe 118. Ark. Rest. At. Theologos, Ikona, Njohuri dhe shpjegim teologjik, (Dispensë).

[19]- Në skenën e kryqëzimit, në qendër shohim Krishtin e kryqëzuar, të mbështjellë me një rrobë të bardhë. Ai paraqitet i pajetë, me sy të byllur dhe me kokën e anuar nga e djathta. Koka e Tij është e kthyer nga ata që qenë në çastin e kryqëzimit, nga ata që e deshën dhe nga ata që thirrën kryqëzojeni. Sytë e Tij janë të mbyllur dhe gjaku i rrjedh nga balli, nga duart dhe nga brinja e shpuar. Kryqi është vendosur në shkëmbijtë e Golgothasë, ku në një zgavër poshtë tij është një kafkë, mbi të cilën pikon gjaku i Krishtit. Ajo është kafka e Adamit, që sipas traditës, vdiq dhe u varros aty. Duart e Krishtit janë të shtrira në kryq, me pëllëmbët e hapura, si të jetë, duke u lutur. Mbishkrimi në tabelën sipër kryqit I.N.B.I do të thotë: "Jisui Nazaretasi Mbret i Judenjve". Majtas Kryqit qëndron Hyjlindësja, së bashku me gratë miroprurëse. Ajo qëndron në këmbë dhe me njërën dorë të mbështetur në faqe. Në anën tjetër të kryqit është Joani. Me kokën e përulur dhe fytyrën e dërrmuar nga dhimbja, ai merr pjesë në dramën e kryqëzimit. Pas Joanit shohim kryeqindëshin Longin me veshje ushtarake, i cili drejtoi kryqëzimin. Prania e tij në ikonë janë mjaft domethënëse. Ai është dëshmitar okular i kryqëzimit. Longini ishte fare pranë kryqit dhe e dëgjoi Krishtin të lutet: "O Atë, fali ata, se s’dinë se ç’bëjnë". Në atë çast, toka u lëkund dhe shkëmbijtë u plasën. Kryeqindëshi dhe ushtarët e tij, kur panë tërmetin, thanë: "Me të vërtetë ky është Biri i Perëndisë" (Mateu 27:51). Në ikonë paraqiten edhe murret e Jerusalemit. Është Jerusalemi i Ri, që u ndriçua me dritën e Krishtit, ashtu siç na e paraqisin edhe himnet e Pashkës: “Ndriçohu, ndriçohu, o Jerusalem i ri, se lavdia e Zotit përmbi ty ka lindur sot…’’. Andrea Llukani, Ikona e kryqëzimit, Ngjallja, prill 1999, faqe 8; Andrea Llukani, Ikonografia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2018, faqe 47-49; Ark. Rest. At. Theologos, Ikona, Njohuri dhe shpjegim teologjik, (Dispensë); Χριστου Γκοτση, Ομυστικοςκοσμοςτωνβυζαντινωνεικονων, Αποστολικη Διακονια, Αθήνα, 1995, σελ. 88-90.

[20] -Krishti gjendet i vdekur përmbi Kryq. Orët kalojnë. Dielli është duke perënduar. Papritur, në kodrën e Golgothasë vijnë e duken heronjtë e besimit dhe të dashurisë së Krishtit. Ata vijnë për të bërë detyrën e tyre fisnike ndaj të vdekurit. Ata nuk druhen, nuk kanë frikë por vijnë me guxim. I pari është Josifi nga qyteti i Arimathesë. Ai kishte pasuri të madhe si dhe pozitë të lartë shoqërore. Shquhej për fisnikërinë e karakterin e tij. Ishte i njohur tek paria dhe pushteti, madje deri tek Pilati. Josifi pra, mori vendimin që të shkonte tek Pilati, për ti kërkuar trupin e Jisu Krishtit për ta varrosur. Lypsej guxim dhe heroizëm sepse mund të rrezikohej të dënohej edhe me vdekje. Pilati, pasi u sigurua prej kryeqindëshit që Krishti kishte vdekur, ia dorëzoi atë Josifit, duke e lejuar që ta merrte. Josifi i mallëngjyer largohet prej Pilatit dhe bleu të gjitha gjërat që nevojiteshin për një varrim. Bashkë me Josifin vijnë edhe disa gra. Midis grave miraprurëse ishte edhe nëna e Zotit. Kjo pra ishte shoqëria e shenjtë që teksa dielli perëndonte, u ngjit në Golgothanë e frikshme dhe me duart që u dridheshin prej mallëngjimit e zbritën Krishtin prej Kryqit, i lanë plagët, e mbështollën me një çarçaf të bardhë trupin e Tij të shenjtë, e me nderim e vunë në një varr të zbrazët, të gdhendur në shkëmb.

[21] -Figura kryesore në skenën “Zbritja në had” është Krishti, i cili paraqitet veshur me të bardha për të treguar Hyjninë e Tij. Një aureolë e rrethon të tërin, e cila simbolizon dritën e lavdishme. Krishti ka thyer portat e hadit, duke shkelur vdekjen. Nën këmbët e Krishtit janë dyert e shkallmuara të hadit, gjithashtu edhe kyçet e thyer të këtyre dyerve. Pjesa e sipërme e ikonës ka ngjyra të çelura, ndërsa pjesa e poshtme paraqet një gropë të errët. Adami është si një plak thinjosh, të cilin Krishti po e nxjerr prej varri, duke e tërhequr me dorën e djathtë. Pas Adamit është Eva, të cilën Krishti e ngjalli nga hadi. Eva paraqitet me rrobë të kuqe dhe në këmbë, duke parë atë që po ndodh. Pas Krishtit janë të drejtët e Dhiatës së Vjetër si mbreti David, mbreti Solomon etj. Ata janë me veshje mbretërore dhe me kurorë në kokë. Pas Evës janë të drejtët e Dhiatës së Re. Në krah të saj është Joan Pararendësi, Shën Josifi etj. Krishti qëndron triumfues sipër portave të thyera të mbretërisë së hadit. Zbritja e Krishtit në had tregohet te letra e Parë e Petros (I Petros 3:19). “Krishti shkoi dhe u predikoi shpirtrave në burg”. Shpirtrat janë të vdekurit, ndërsa burgu është hadi. Gjithashtu te Veprat e Apostujve (2:31) në predikimin që mbajti në ditën e pendikostisë apostull Petro flet për Ngjalljen e Krishtit. Ark. Rest. At. Theologos, Ikona, Njohuri dhe shpjegim teologjik, (Dispensë). Andrea Llukani, Ikonografia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2018, faqe 50-51; Mary Paloumpis Hallick, Historia e ikonave, Botimet "Ngjallja", Tiranë, 2018, faqe 68-69; Χριστου Γκοτση, Ομυστικοςκοσμοςτωνβυζαντινωνεικονων, Αποστολικη Διακονια, Αθήνα, 1995, σελ. 97-98.

[22] -Historia e Ngjitjes në qiell të Krishtit (Analipsit) tregohet te Veprat e Apostujve (1:3-11). Analipsi kremtohet dyzetë ditë pas pashkës. Në ikonën e Analipsit figura kryesore është Krishti, i cili është duke u ngjitur në qiell. Krishti është veshur me të bardha për të treguar dritën e lavdishme të Hyjnisë së Tij. Ai është brenda një aureole në formë bananeje. Aureola simbolizon qiejt dhe duket sikur mbahet prej engjëjve. Krishti nuk ka nevojë për ndihmën e tyre. Ai ngjitet në qiej me fuqinë e tij, ndërsa engjëjt e lavdërojnë atë. Krishti me dorën e djathtë bekon të pranishmit dhe u premton se do t’u dërgojë Shpirtin e Shenjtë. Në dorën e majtë Krishti, mban një pergamenë, që është symbol i mësimdhënies. Figura qendrore në pjesën e poshtme të ikonës është Hyjlindësja. Pranë saj janë dy figura engjëllore. Mënyra si i mban duart, tregon se po lutet. Hyjlindësja qëndron e qetë. Ajo është e rrethuar nga dishepujt e Krishtit, që paraqiten duke biseduar dhe duke parë Krishtin, që është duke u ngritur në qiell. Hyjlindësja dhe dishepujt përbëjnë kishën e Krishtit. Analipsi ndodhi në Malin e Ullinjve, prandaj në sfondin e ikonës janë pemët e ullirit të mbjella në tokat shkëmbore të asaj zone. Andrea Llukani, Ikonografia, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2018, faqe 52-53; Mary Paloumpis Hallick, Historia e ikonave, Botimet "Ngjallja", Tiranë, 2018, faqe 72-73; Ark. Rest. At. Theologos, Ikona, Njohuri dhe shpjegim teologjik, (Dispensë); Χριστου Γκοτση, Ομυστικοςκοσμοςτωνβυζαντινωνεικονων, Αποστολικη Διακονια, Αθήνα, 1995, σελ. 103-105.

[23]-Georgios Giakoumis, I. Naos Agiou Georgiou Lesinitsas, ena aksiologo metavizantino mnimio tou proimou 16 ai, ekdhosi Adhelfotita lesinitsioton, Athina, 2001, sel 24-44.

[24] -Andrea Llukani, Jetë shenjtorësh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 184-185; Andrea Llukani, Sinaksari i madh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2013, faqe 314-315; Χριστου Γκοτση, Ομυστικοςκοσμοςτωνβυζαντινωνεικονων, Αποστολικη Διακονια, Αθήνα, 1995, σελ. 130-133.

[25] -Kostandini i Madh ka lindur më 27 shkurt të vitit 272, nga një familje fisnike iliriane në Naissus të Dardanisë. Në shtator të vitit 312, ai pushtoi me lehtësi qytetet e Italisë së Veriut dhe mbërriti në rrethinat e Romës, ku Maksenti kishte përqendruar forca të mëdha ushtarake. Përpara betejës, teksa po vështronte hordhitë armike, tek ura e Milviut, ndonëse ishte mesditë, Kostandini pa një vegim. Në qiell u shfaq një kryq, rreth të cilit ishte shkruar En tuto nika  (me këtë do të fitosh). Eusebio i Qezaresë na thotë se po atë natë iu shfaq Krishti në ëndërr dhe e urdhëroi të bënte një kryq të ngjashëm me atë që kishte parë në vegim dhe ta vendoste në flamurët që paraprinin ushtrinë, në vend të shqiponjave perandorake. Shenja e fitores shkëlqeu përsëri në qiell dhe Kostandini besoi me gjithë shpirt tek Jesu Krishti. Me betejën vendimtare të Milviut, më 28 tetor të vitit 312, ishte Kryqi që i dha fitoren. Kostandini bëri një hyrje triumfale në Romë duke falenderuar Perëndinë. Ai urdhëroi që në monumentet kryesore të qytetit të vihej Shenja e Kryqit. Gjithashtu u ngrit edhe një statujë e perandorit, e cila e paraqiste atë duke mbajtur Kryqin në dorë, si shenjë e fitores dhe emblemë e autoritetit të tij që e kishte marrë nga Krishti. Në vitet e mbretërimit të Kostandinit të Madh të krishterët filluan të ushtronin lirshëm besimin e tyre. Ky perandor për ofertën së tij të madhe u nderua më shumë se çdo tjetër dhe iu dha titulli I barabartë me Apostujt. Kisha Ortodokse e nderon kujtimin e Kostandinit dhe të Helenës më 21maj. Andrea Llukani, Jetë shenjtorësh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 98-101; Andrea Llukani, Sinaksari i madh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2013, faqe 154-157; Sinassario vita di Santi dal calendaro liturgico di Grottaferrata, traduce a cura di P. Basilio Intrieri, 2004, pagina 214-215.

[26] -Më 326 perandoresha Helena, e cila sapo ishte pagëzuar, ndërmori një udhëtim në Palestinë, gjatë të cilit zbuloi prej një zbulese hyjnore Kryqin ku ishte kryqëzuar Krishti. Kostandini urdhëroi që në atë vend të ngrihej një bazilikë madhështore dedikuar Ngjalljes, e cila u përurua në vitin 355 me rastin e 30-vjetorit të mbretërimit të tij. Gjithashtu Helena vizitoi shumë vende të shenjta dhe ndërtoi bazilika në Betlehem, në Malin e Ullinjve etj. Mbas këtij udhëtimi ajo fjeti në moshën 80-vjeçare. Varrimi i saj u bë në Kostandinopojë e më pas trupi i saj u shpu në Romë.

[27]-Shën Varvara ishte një vajzë e re nga Iliupoja e Egjiptit. I ati i Varvarës quhej Dioskur dhe ishte një nga pasanikët më fanatikë të atij vendi. Varvarën e kishte vajzë të vetme, prandaj ishte kujdesur që asaj t’i jepte edukatë pagane. Shën Varvara u konvertua rastësisht në krishterim nga një grua e krishterë, të cilën i ati e kishte marrë si shërbëtore në shtëpinë e tij. Ky ndryshim në jetën e Varvarës nuk mbeti pa u vënë re nga i ati dhe si masë të parë që ai mori ishte izolimi i saj nga rrethi i jashtëm shoqëror dhe detyrimi për kryerjen e zakoneve fetare pagane. E detyruar nga kjo gjendje, Varvara u largua fshehurazi nga shtëpia, por nuk qëndroi shumë kohë e fshehur, sepse i ati e zbuloi dhe pasi e mori në shtëpi, u mundua t’ia mbushte mendjen për të hequr dorë nga krishterimi. Duke parë që ajo qëndronte e patundur në bindjet e saj, ua dorëzoi autoriteteve. Guvernatori Marcian e mori vetë në pyetje Varvarën dhe bëri shumë përpjekje për t’ia kthyer mendjen me premtime të ndryshme, por shën Varvara qëndronte gjithmonë e patundur në besimin e Krishtit. Më në fund guvernatori dha vendimin që të ekzekutohej me prerjen e kokës, të cilën ia preu vetë i ati. Kisha ortodokse e renditi Varvarën në radhët e dëshmoreve të mëdha dhe e përkujton më 4 dhjetor Dhimitër Beduli, Shën Varvara, Ngjallja, dhjetor 1992, faqe 5; Andrea Llukani, Jetë shenjtorësh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 202-203; Andrea Llukani, Sinaksari i madh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2013, faqe 345-346; Sinassario vita di Santi dal calendaro liturgico di Grottaferrata, traduce a cura di P. Basilio Intrieri, 2004, pagina 83.

[28] -Shën e Premtja ka lindur në Romë rreth vitit 117. Prindërit e saj Agathoni dhe Polita qenë besimtarë dhe të pasur. Ndonëse kishin kohë që qenë martuar ende nuk kishin fëmijë, prandaj i luteshin Perëndisë, e cila i dëgjoi lutjet e tyre. Kështu beronja Polita, pas shumë vitesh lindi vajzë. Atë ditë ishte e premte, prandaj foshnjën e sapolindur e quajtën Parashqevi. Prindërit e edukuan fëmijën e tyre sipa normave të moralit kristian. Në moshën 20-vjeçare i vdiqën prindërit dhe Parashqevia mbeti jetime. Vdekja e prindërve nuk e pengoi Parashqevinë të predikonte ungjillin jo vetëm në Romë, por edhe nëpër rrethinat e saj. Puna misionare e Parashqevisë ra në sy të autoriteteve vendore, të cilët pasi e kapën e torturuan dhe më në fund e ekzekutuan me prerje të kokës. Kisha Ortodokse e shpalli shenjtore dhe e kremton më 26 korrik. Andrea Llukani, Jetë shenjtorësh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 143; Andrea Llukani, Sinaksari i madh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2013, faqe 230.

[29] -Dëshmori i Madh Thedhor Stratilati ka lindur në vitin 320 pas Krishtit. Ai ishte nga Efkaita e Azisë së Vogël dhe që në moshë të re u bë ushtarak. Ai ishte më i dituri nga të gjithë të rinjtë e asaj kohe dhe të gjithë e çmonin për virtytet e tij. Likinio e admironte dhe donte të bisedonte me të. Për ta nderuar ai i dha shenjtit të drejtën për të sunduar Iraklion pa e ditur së Theodhori ishte i krishterë. Sapo mori nën pushtetin e tij Iraklion shenjti filloi të predikojë hapur besimin e krishterë. Me guxim predikoi se Krishti është Perëndia e vërtetë. Me anë të mësimit të tij shumë paganë u bindën se Krishti është Perëndia e vërtetë dhe u pagëzuan. Kaq i madh ishte aktiviteti i tij saqë pothuajse i gjithë Iraklio u bë i krishterë.

[30] -Nikolla ka lindur në vitin 270 pas Krishtit në qytetin Paratara të Azisë së Vogël nga një familje fisnike. Në moshë të re ai mbeti jetim dhe zotëronte një pasuri të madhe, të cilën e përdori për vepra bamirësie. I dhënë me mish e me shpirt pas fesë së krishterë, Nikolla vizitoi vendet e shenjta dhe pasi u kthye në atdhe u dorëzua prift. Me vdekjen e Kryepiskopit të Mirës së Likisë, klerikët zgjodhën njëzëri Nikollën në vend të tij. Gjatë jetës baritore Kryepiskop Nikolla ngriti një sërë institucionesh bamirësie, si shtëpi për të varfërit dhe jetimët, spitale për të sëmurët, shtëpi për pleq etj. Kryepiskopi i Mirës së Likisë Nikolla ka marrë pjesë në Sinodin I Ekumenik të Nikesë, ku mbrojti me zell mësimin e vërtetë të kishës. Shën Kolli ndërroi jetë në moshë të thyer në Mira më 6 dhjetor 343. Lipsani i tij i shenjtë ndodhet në kishën e Shën Nikollës në qytetin e Barit në Itali. Shën Nikolla është shenjti që mbron peshkatarët dhe marinarët, fëmijët dhe vajzat beqare, nxënësit e shkollave, farmacistët, tregtarët etj. Kulti i shën Kollit u përhap me shpejtësi në Evropë. Prej emigrantëve holandezë u dërgua në Amerikë me emrin Santa Klaus, prej nga lindi edhe legjenda e plakut të Vitit të Ri. Shën Nikolla ka hyrë në botën e fëmijëve evropianë si njeriu (Santa Claus) që sjell dhuratat e Vitit të Ri. Shën Nikolla ose Santa Claus është shenjti më i dashur për fëmijët, gjithashtu ai është mbrojtës i detarëve, udhëtarëve dhe endacakëve.

[31]-Pararendësi i ftonte njerëzit të pendoheshin e të pagëzoheshin, si parakusht për të hyrë në Mbretërinë e Perëndisë. Pendohuni, sepse Mbretëria e Qiejve është e afërt, predikonte Joani. Profeti Isaia prej vitesh kishte profetizuar: "Joani është një zë që buçet në shkretëtirë". Ungjillor Mateu përshkruan thjeshtësinë, varfërinë dhe jetën asketike të Joanit: "Vishej me një rrobë leshi të devesë dhe me një brez lëkure, ai ushqehej me karkaleca dhe mjaltë” (Math. 3:4). Predikimi i Pararendësit u përkiste interesave mbarënjerëzore: “Ai që ka dy tunika le t’i ndajë me atë që s’ka dhe ai që ka të hajë le të veprojë kështu” (Lluka 3:11). Mjaft njerëz i dëgjonin predikimet e tij dhe pagëzoheshin në lumin Jordan, duke rrëfyer mëkatet e tyre. Pagëzimi i Pararendësit, ishte parapërgatitja për ardhjen e Mesisë. "Unë po ju pagëzoj me ujë për pendim, por ai që vjen pas meje është më i fortë se unë dhe unë nuk jam i denjë as t'i mbaj sandalet atij, ai do t’ju pagëzojë me Frymën e Shenjtë’’ (Math.3:11). Jesui erdhi nga Galileja në Jordan për t’u pagëzuar te Joani, i cili dëshmoi duke thënë: “E pashë Frymën duke zbritur nga qielli si një pëllumb dhe ndenji mbi të’’. Unë e njihja, por ai që më dërgoi të pagëzoj me ujë më tha: “Ai mbi të cilin do të shikosh se zbret Fryma dhe qëndron mbi të është ai që pagëzon me Frymën e Shenjtë’’ (Joani 1, 32–33).

[32] -Shën Marina ishte nga Antiokia i Pisidisë një qytet në Azinë e Vogël dhe ka jetuar në kohën e perandorit Klaudi II. E ëma e saj kishte vdekur pak ditë pasi e kishte lindur kështu që ajo mbeti nën kujdesin e babait të vet i cili quhej Edes dhe ishte jo vetëm pagan por edhe prift i idhujve. Ky ia besoi vajzën që ta rriste e t’ia edukonte një gruaje tjetër e cila banonte në një çiflig jashtë qytetit. Marina e vogël kishte trashëguar prej nënës së saj cilësi të mira, cilësi që me anën e gruas që e rriti u shtuan dhe u thelluan. Ajo grua kishte një ndërgjegje të pastër dhe të zhvilluar. Bashkë me këtë grua u katekizmua dhe u bë e krishterë edhe Marina e vogël e cila në këtë kohë ishte pothuaj 12 vjeç. Babait të saj Marina e vogël nuk i tregoi gjë për këtë punë. Ajo falej rregullisht dhe me zemër, kungohej sa herë që e donte nevoja dhe pasi më përpara pendohej dhe rrëfehej. Si u bë 14 vjeç e pa të arsyeshme se nuk duhej t’ia fshihte më këtë punë babait, kështu që një ditë kur erdhi ai për ta parë i tha se si u bë e krishterë dhe e luti që edhe ai ta pranonte këtë fe. Kur e dëgjoi Edesi këtë gjë u trondit pa masë. Pasi me qortime, me lutje dhe kërcënime nuk mundi ta kthente Marinën përsëri në fenë pagane iku duke e mallkuar dhe duke i thënë se kjo sjellje e kishte dëshpëruar pa masë dhe kishte bërë që të mos e njihte më për bijë. Ca muaj më vonë hynë në Antioki qeveritari Olivri i shoqëruar edhe nga një kompani kalorësie. Rastësisht ky pa në rrugë Marinën, bukuria e se cilës ishte jashtë çdo përshkrimi dhe bëri që qeveritari të shtangej. Të nesërmen dërgoi disa njerëz  në shtëpinë e Marinës që t’i thonin të përgatitej shpejt e shpejt se e donte qeveritari. Dhe ajo si u fal me zemër te Zoti, u nis pas të dërguarve. Olivri kur e pa mbeti mëse i gëzuar. Ai i tha Marinës se kishte për qëllim ta merrte për grua. Shën Marina nuk pranoi dhe deklaroi se ishte e krishterë. Olivri u mundua ta bindte Marinën duke zënë nëpër gojë një nga një tërë nderimet, kënaqësitë  që do të kishte po të bëhej gruaja e tij. Por kur pa se ajo nuk ndërronte mendim por qëndronte e pathyer në besimin e Krishtit, urdhëroi ta çonin në burg. Por me një urdhër tjetër të fshehtë Marina u çua në vendin e vdekjes. Ajo tha lutjen e saj të fundit në tokë dhe pastaj xhelati duke i prerë kryet e kurorëzoi me kurorën e dëshmores. Kujtimin e saj e kremtojmë më 17 korrik. Andrea Llukani, Jetë shenjtorësh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 138-139; Andrea Llukani, Sinaksari i madh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2013, faqe 220-222; Sinassario vita di Santi dal calendaro liturgico di Grottaferrata, traduce a cura di P. Basilio Intrieri, 2004, pagina 258-259.

[33] -Stefani ishte jude, nxënës i mësuesit të dëgjuar të ligjit Gamaliel. Këtë njeri të bekuar e zgjodhi populli besimtar i Jerusalemit për dhjak, të parin midis të shtatëve. Kështu shumë judej u kthyen në të krishterë, por të tjerë joshpresëtarë u zemëruan nga një predikim i Stefanit dhe e çuan në këshillin e priftërinjve që të dënohej sepse nuk mundën të kundërshtonin fuqinë dhe mençurinë e Shpirtit të Shenjtë me anën e të cilit fliste. Shumë dëshmitarë të rremë e akuzuan shenjtin për ndryshim të zakoneve dhe ligjeve të shenjta të Moisiut. Kur u kërkua nga Stefani që të mbrohej nga akuzat, ai në vend të apologjisë mbajti predikim lidhur me figurën e Moisiut dhe Dhiatës së Vjetër dhe në fund tha: “Gjithnjë e kundërshtoni ju Shpirtin e Shenjtë, ashtu si prindërit tuaj. Cilin nga profetët përndoqën gjyshërit tuaj dhe vranë ata që paralajmëruan ardhjen e Mesias të cilit ju tani i jeni bërë tradhëtar dhe vrasës? Ju që morët ligjin që urdhëroi Perëndia me anën e engjëjve dhe nuk e ruajtët?”. Judejtë e nxorën jashtë qytetit dhe filluan ta qëllonin me gurë. Shenjti duke u lutur dhe duke ftuar Zotin për t’ia marrë shpirtin, u martirizua. Andrea Llukani, Jëtë shenjtorësh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 217; Andrea Llukani, Sinaksari i madh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2013, faqe 369; Sinassario vita di Santi dal calendaro liturgico di Grottaferrata, traduce a cura di P. Basilio Intrieri, 2004, pagina 104.

[34] -Spiridhoni ka lindur në vitin 270 në Trimithundë të Qipros. Ai ishte një bari i thjeshtë. Spiridhoni ishte i martuar me një grua shpresëtare, me të cilën lindi disa fëmijë. E shoqja i vdiq herët dhe me rritjen dhe edukimin e fëmijëve u mor vetë Spiridhoni. Nga kërkesat dhe dëshirat e bashkatdhetarëve të vet u dorëzua meshtar. Kur mbeti i lirë froni episkopal i Trimithundës, sinodi i shenjtë e zgjodhi atë. Në Sinodin I Ekumenik të Nikeas (325) Shën Spiridhoni me anën e një mrekullie shpërbëri një tjegull në komponentët përbërës të saj: baltë, ujë dhe zjarr. Këtë mrekulli e bëri për t’u paraqitur heretikëve arianistë dogmën e Trinisë së Shenjtë (një substancë në tre hipostaza). Shën Spiridhoni ka kryer shumë mrekulli. Ai shëronte të demonizuarit dhe të sëmurët. Një prej tyre ka qenë edhe perandori Konstand (337-361). Spiridhoni ndërroi jetë në moshë të kaluar. Lipsanet e tij të shenjta gjenden në Korfuz. Andrea Llukani, Korfuzi ka të zonë Shën Spiridhonë, Le Radici, Anno 16, n.2, Giugno 2018, pagina 11; Andrea Llukani, Jetë shenjtorësh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2007, faqe 209; Andrea Llukani, Sinaksari i madh, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2013, faqe 355; Sinassario vita di Santi dal calendaro liturgico di Grottaferrata, traduce a cura di P. Basilio Intrieri, 2004, pagina 88-89.

[35]-Georgios Giakoumis, I. Naos Agiou Georgiou Lesinitsas, ena aksiologo metavizantino mnimio tou proimou 16 ai, ekdhosi Adhelfotita lesinitsioton, Athina, 2001, sel 44-56.

[36] -Mbrojtja e monumenteve, Botim i Institutit të Monumenteve të Kulturës, Tiranë, 1974, faqe 46; Trashëgimia Kulturore akte ligjore dhe nënligjore, Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, Tiranë, 2003, faqe 81.