Kisha e “Shën Kollit“ Saraqinisht, Lunxhëri, Viti 1625

[1] -Π. Πουλίτσα, Επιγραφαί και Ενθυμήσεις εκ της Βορείου Ηπείρου , Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήναι, 1928, σελ. 76; Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave, Instituti i Historisë, Tiranë, 1998, nr. 551, faqe 231.

[2] -Pirro Thomo, Kishat pasbizantine në Shqipërinë e Jugut, Tiranë 1998, faqe 144-145.

[3] -Ikonografët nga Linotopi me atelietë e tyre të lëvizshme ftoheshin nga arkondë vendas për të pikturuar afreske dhe ikona të lëvizshme. Linotopi është një fshat i banuar prej vllehësh në një luginë të Gramozit, pranë Kosturit. Ikonografët nga Linotopi e zhvilluan aktivitetin e tyre kryesisht nëpër kishat dhe manastiret e Shqipërisë. Sipas mbishkrimeve kishtare,  janë tetë kisha dhe manastire të Shqipërisë, të cilat janë pikturuar nga peneli i ikonografëve nga Linotopi. Në stilin e tyre të pikturimit ikonografët nga Linotopi kanë përdorur një varg burimesh. Ata kanë prdorur si modele elemente vendase të jetës së përditshme, si bulla e dropullitëve ose kalldrëmi epirot te pikturat e Akathistit në Jergucat. Ata janë ndikuar edhe nga piktura perëndimore. Konstandinos Jakumis, Veprimtaria e piktorëve nga Linotopi në viset e Kishës Orthodhokse të Shqipërisë , 2000 vjet art dhe kulturë kishtare në Shiqipëri, Tiranë, 2003, faqe 209-216.

[4] -Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1998, nr.556, faqe 232-233;  Π. Πουλίτσα, Επιγραφαί και Ενθυμήσεις εκ της Βορείου Ηπείρου , Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήναι, 1928, σελ. 75.

[5] -Omofori simbolizon lëkurën e deles së humbur, të cilën Krishti e gjeti dhe e solli përsëri në tufë. Omofori kujton episkopin që të kërkojë delet e humbura dhe t’i bashkojë  me grigjën e kishës.

[6] -Afresket e ciklit të Shën Kollit janë: "Lindja e shenjtit", "Jeta e tij në fëmijëri", "Betimi i priftërisë", "Skenat e mrekullive", "Burgosja", "Pjesëmarrja në Sinodin I Ekumenik" dhe "Fjetja e shenjtit"; Maria Skavara, Cikli ikonografik i jetës së Shën Kollit në Saraqinishtë të Lunxhërisë, botuar në 2000 vjet art dhe kulturë kishtare në Shqipëri , Tiranë, 2003, faqe 235-239.

[7] -Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1998, nr. 551, faqe 231; Π. Πουλίτσα, Επιγραφαί και Ενθυμήσεις εκ της Βορείου Ηπείρου , Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήναι, 1928, σελ. 76.

[8] -Brezi i sipërm i ikonostasit është ndarë në katër pjesë: Pjesa e parë ka përmasat 132x39.5x5.5 cm. Pjesa e pikturuar shoqërohet nga gdhendje të thella me motive floreale dhe në të kanë pikturuar profetët Aaron dhe Gedeon. Në pjesën e dytë më përmasa 39x92.5x8 cm është pikturuar profeti Jakob, ndërsa në pjesën e tretë me përmasa 134x49x8.5 cm është pikturuar profeti Isaia. Në pjesën fundore është pikturuar profeti Zaharia. Ajo ka përmasat 38.5x120x8 cm. Raport i grupit të punës ngritur me Urdhër Ministri me nr. 457 prot. Dt. 28.12.2015, Urdhër Ministri me nr. 56 prot, dt. 04.03.2016 mbi vlerësimin, kategorizimin dhe rakordimin e dokumentacionit që disponohet të objekteve të trashëgimisë kulturore, të sekuestruara në cilësinë e provës materiale nga koleksionisti Gjergji Thimio, kaluar në pronësi shtetërore me vendimin nr. 1502 datë 16.06.2015 të Gjykatës Penale të Rrethit Gjyqësor Tiranë, lënë në fuqi me vendimin nr. 1459 datë 30.09.2015 të Gjykatës së Apelit Tiranë, me qëllim shpërndarjen e tyre në institucionet muzeore kombëtare.

[9] -Triantafillos Siulis, Ikonostaset e gdhendura në dru në kishat dhe kishëzat e krahinave jugore të kishës ortodokse, botuar në 2000 vjet art dhe kulturë kishtare në Shqipëri, Tiranë, 2003, faqe 309.

[10] -Krishti Pandokrator (i Gjithëpushtetshëm) është paraqitur në ikonë me lavdinë e Tij qiellore. Ai është veshur me rroba të kuqe nga brenda dhe me tunikë ngjyrë ari, e stolisur me motive floreale dhe shirita blu. Krishti paraqitet duke bekuar me dorën e djathtë dhe duke mbajtur Ungjillin në dorën e majtë. Ungjilli i Shenjtë tregon se Jisu Krishti është mësues për gjithë njerëzimin. Ikona “Krishti Pandokrator” është realizuar me teknikën e stukorelievit. Zbukurimi i mantelit të Krishtit paraqet aspekte të veçanta të stilit të Onufër Qipriotit. Në pjesën fundore të ikonës është mbishkrimi i donatorëve: Η ΔΕΙΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΣΤΑΣΙΟΥ ΤΟΥ ΘΟΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΙΒΗΑΣ ΤΟΥ ΖΑΦΗΡΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΕΚΝΩΝ ΑΥΤΟΥ ΑΜΙΝ “Lutje e shërbëtorit të Perëndisë, Stasit të Thomait dhe të Sivias të Zafirit dhe bijve të tyre. Amin!”. Mostra di icone albanes i, Roma, Vicolo Valdina, 6-24 febbraio / 8 marzo 1998; Dorian Koçi, Andrea Llukani, Pavijoni i ikonave pasbizantine në Muzeun Historik Kombëtar , (dorëshkrim i pabotuar), Tiranë 2018, faqe 26-27; Ylli Drishti, Ikona, Koleksioni i Muzeut Historik Kombëtar, shek. XIV-XIX , Mali Pleshti, Tiranë 2017, faqe 32.

[11] -Në ikonë është një version i tipologjisë të Shën Mërisë Η ΕΛΕΟΥΣΑ “Eleusa” (Përdëllimtarja). Shën Mëria ka veshur një mafor të kuq vishnje, të zbukuruar. Krishti paraqitet i ulur në parakrahun e majtë të së ëmës. Me dorën e djathtë është duke bekuar, ndërsa në dorën e majtë mban një pergamenë të shkruar. Onufër Qiprioti është ikonografi i parë i shekullit XVI, i cili e zbukuron mantelin e Shën Mërisë. Tipar i rëndësishëm i stilit artistik të Qipriotit është teknika e stukorelievit, me sfond të artë dhe me elemente zbukurimore. Në pjesën fundore të ikonës është mbishkrimi: ΧΕΙΡ ΟΝΟΥΦΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΙΠΡΙΟΥ Αυξεντηου “Dora e Onufër Qipriotit të Afksentit”. Në këtë rast, piktori ikonograf Onufër Qiprioti e përmend emrin e babait të tij, Afksentit. Ky është rasti i vetëm ku Onufër Qiproiti e përmend emrin e të atit. Anash aureolës së Shën Mërisë janë dy figura engjëllore. Majtas është kryeengjëlli Mihail, ndërsa djathtas është kryeengjëlli Gabriel. Mostra di icone albanes i, Roma, Vicolo Valdina, 6-24 febbraio / 8 marzo 1998; Dorian Koçi, Andrea Llukani, Pavijoni i ikonave pasbizantine në Muzeun Historik Kombëtar , (dorëshkrim i pabotuar), Tiranë 2018, faqe 28-29; Ylli Drishti, Ikona, Koleksioni i Muzeut Historik Kombëtar, shek. XIV-XIX , Mali Pleshti, Tiranë 2017, faqe 31; Dorian Koçi, Skënder Bushi, Andrea Llukani, Thesare të Muzeut Historik Kombëtar , Tiranë, 2018, faqe 90-91; Dorian Koçi, Skënder Bushi, Andrea Llukani, Treasuries of National Historical Museum , Tirana, 2018, page 90-91.

[12] -Ikona “Pagëzimi i Krishtit” është realizuar nga ikonografi Onufër Qiprioti në shek. XVII. Ajo i përket ikonostasit të kishës së Shën Nikollës në Saraqinishtë të Lunxhërisë në rrethin e Gjirokastrës. Në ikonë paraqitet skena e Pagëzimit të Krishtit në lumin Jordan. Në kohën kur u pagëzua, Krishti ishte 30 vjeç. Krishti është në qendër të ikonës, gjysëmlakuriq mbi një gur, prej të cilit dalin katër koka gjarpërinjsh. Këta të fundit, duke u ndërthurrur me valëzimet e ujit dhe peshqit, që notojnë, japin pamjen e botës nënujore. Mbi kryet e Krishtit gjendet Shpirti i Shenjtë në formën e një pëllumbi, ndërsa engjëjt në pjesën e djathtë të ikonës janë duke adhuruar Trininë e Shenjtë. Në bregun e majtë të kompozimit, mbi shkëmb qëndron Joan Pagëzori, i cili është përkulur drejt Krishtit për ta pagëzuar. Vepra kryesore e Joanit ishte parapërgatitja e popullit për ardhjen e Mesisë. Prandaj ai quhet pararendësi i Krishtit. Këtë e bëri realitet me predikimin e tij. Pararendësi i ftonte njerëzit të pendoheshin e të pagëzoheshin, si parakusht për të hyrë në Mbretërinë e Perëndisë. Gjatë pagëzimit, Krishti shpalosi se ishte personi i dytë i Trinisë së Shenjtë, pra, Biri i Perëndisë. Emri i festës “Theofani” do të thotë Shfaqje e Perëndisë. Mustafa Arapi, Onufër Qiprioti. Ikonograf i shekullit të XVI-XVII , “Monumentet”, Tiranë, 2004, faqe 118; Mostra di icone albanes i, Roma, Vicolo Valdina, 6-24 febbraio / 8 marzo 1998; Dorian Koçi, Andrea Llukani, Pavijoni i ikonave pasbizantine në Muzeun Historik Kombëtar , (dorëshkrim i pabotuar), Tiranë 2018, faqe 30-31; Ylli Drishti, Ikona, Koleksioni i Muzeut Historik Kombëtar, shek. XIV-XIX , Mali Pleshti, Tiranë 2017, faqe 30; Melsi Labi, Dorian Koçi, Udhërrëfyes i Muzeut Historik Kombëtar , Muzeu Historik Kombëtar, Tiranë 2014, faqe 59; Melsi Labi, Guidebook of National Historical Museum of Albania , Tirana 2016, page 130-131.

[13] -Në qendër të kompozimit është figura e Shën Mërisë, e shtrirë në shtratin e vdekjes. Mbi figurën e Shën Mërisë është Krishti, i cili mban në krahë një foshnjë të mbëhtjellë me qefin të bardhë, që simbolizon shpirtin e Shën Mërisë, që është larguar nga trupi i saj. Brenda një forme vezore rreth Krishtit janë engjëjt, të gatshëm ta çojnë shpirtin e Shën Mërisë në qiell. Jo pa qëllim, ikonografi i ka pikturuar engjëjt në ngjyrë blu, që përkon me ngjyrën e qiellit. Në pikën kulmore të formës vezore paraqitet një serafim. Në të dyja anët e saj është shkruar: Η ΚΟΙΜΗΣΙΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ "Fjetja e Tërëshenjtës Hyjlindëse". Pranë Shën Mërisë është Shën Joani, i cili, duke u përkulur thellë, përpiqet të dëgjojë rrahjet e fundit të zemrës së saj. Shën Petro tund temjanicën. Skenën qendrore e rrethojnë apostujt, gratë miraprurëse dhe etërit e kishës. Në pjesën e sipërme mbi re ka figura engjëllore. Në pjesën e poshtme të ikonës është një episod apokrif, ku prifti hebre Antonin kërkon të përmbysë qivurin dhe kryeengjëlli Mihail i pret duart me shpatë. Mostra di icone albanes i, Roma, Vicolo Valdina, 6-24 febbraio / 8 marzo 1998; Dorian Koçi, Andrea Llukani, Pavijoni i ikonave pasbizantine në Muzeun Historik Kombëtar , (dorëshkrim i pabotuar), Tiranë 2018, faqe 32-33; Ylli Drishti, Ikona, Koleksioni i Muzeut Historik Kombëtar, shek. XIV-XIX , Mali Pleshti, Tiranë 2017, faqe 35.

[14] -Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1998, nr. 794, 795, faqe 290; Π. Πουλίτσα, Επιγραφαί και Ενθυμήσεις εκ της Βορείου Ηπείρου , Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήναι, 1928, σελ. 76. 

[15] -Π. Πουλίτσα, Επιγραφαί και Ενθυμήσεις εκ της Βορείου Ηπείρου , Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήναι, 1928, σελ. 76; Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1998, nr.796, faqe 290.

[16] -Gjatë punës hulumtuese studimore kemi arritur të evidentojmë këto ikona: Krishti në fron, me nr. inventari 5959 dhe përmasat 55x99 cm; Shën Mëria me Krishtin, me nr. inventari 5916; Shën Kolli, me nr. inventari 5926 dhe përmasat 48x66 cm; Ngjallja me autor Joan Athanasin, nr. inventari 5784 dhe përmasat 48x66 cm; Burimi Jetëdhënës me nr. inventari 5606 dhe përmasat 44x59 cm; Shën Gjergji me nr. inventari 5620 dhe përmasat 46x70 cm.

[17] - Mbrojtja e monumenteve , Botim i Institutit të Monumenteve të Kulturës, Tiranë, 1974, faqe 32; Trashëgimia Kulturore akte ligjore dhe nënligjore , Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, Tiranë, 2003, faqe 89.