Historik i fisit tiranas MAÇI (Moçi)

Zanafilla

Është fjala për fisin Maçi (Moçi) që banon në Tiranë qysh me fillimin e tij si qytet në shek.XVII derisa në shtëpitë e Mehmet e Ismail Mahmud Maçi ruhej deri vonë edhe në vitet ’40 të shek.XX një gur vorri shkruejt turqisht me emnin e të parit Bajram Maçi, vdekun në fillim të shek.XVII e varrosin në ish “vorrezat e Pashës” aty ku sot ndodhet tregu i “Pazarit të ri”. Simbas të dhanave të ruajtuna brez mbas brezi, ky fis ka zbritun në qytet nga malësia e Shupalit të Tiranës, ku deri vonë ruheshin edhe gjurmat e shtëpive të Maçëve në fshatin Kutreq. Banorët e këtueshëm shtonin se Maçët edhe këtu ishin të ardhun jo prej shumë kohësh. Meqënëse në vitet e para të shek.XX kur u tha këneta e fshatit Mëzez, në bazë të dokumentave të vjetra për toka të hapuna që edhe sot fshatarët i njohin me emnin “Tokat e Moçëve”, trashëgimtarët të fisit Maçi u shpërblyen, del se ky fis para krijimit të “gjolit të Mëzezit” ka banue në këto anë dhe në shek.XV-XVI sikurse fise të tjera të kësaj zone kanë shtegtue në malësinë e Shupalit. Në këto kohë ky fis mund të ketë banue edhe mbrapa kodrave perëndimore të Tiranës në fshatin Shatel e përreth derisa një pjesë e këti fisi kanë zotnue toka deri në kohë të vona. Nga fisi Çelmeta i Pezës prej Maçëve kanë ble arë “Fire”. Po kështu para një shekulli në mes të Maçëve dhe fisit Marku të Shijakut ka ndodhun nji vrasje. Nuk ashtë e pamundun që dokumenti turk i shek.XVI, botue nga Instituti i Historisë, që flet për sulme të fisit Mashi nga malësia e Shupalit të Tiranës mbi karvanet turke të postës Mat-Durrës-Vlonë në “Shkallën e Tujanit” (viti 1566) të ketë të bëjë me njërëz të këtij fisi. Ja përmbajtja e këtij dokumenti: “Hasan Mashi dhe bijtë e tij, Afsaka Memuci me të bijtë Mustafa dhe Aliu, bijtë Jusufit dhe vijtë e Ali Mashit tjetër, bijtë e Behramit, Mustafai dhe Mehmeti të cilët jetojnë të gjithë në afërsi të fshatit Bastar dhe njihen të gjithë me emrin Mash sëbashku me gjashtëdhjetë-shtatëdhjetë trima që ecin në gjurmët e tyre dhe duke pasur si prijës Hasan Mashin e lartpërmendur dhe duke qenë sëbashku me popullsinë duke pasur kuajt të mirë dhe duke qenë krejt të armatosur kanë sulmuar njërëzit e karvanet që shkojnë për në skelat e Vlorës, Durrës, Shkodrës. Duke pretenduar se kalaja e Akçahisarit është pronë e tyre janë duke nxitur rajate që të bëjnë kryengritje”(Urdhëri i Beut të Elbasanit datë 3 prill 1566” sipas “Dokumente dhe materiale për historinë e Shqipërisë” botim i Institutit të Historisë).
Me mbiemrin Maçi ka fise përveç qytetit Tiranë edhe në fshate dhe qytete të tjera të Shqipnisë si në jug ashtu edhe në veri, deri në Kosovë. Kjo mund të shpjegohet përveç lidhjeve të mundshme fisnore edhe me faktin që llagapi Maçi i sotëm mund të ketë rrjedhun nga emni Maç, përdorur si emën njëriu mashkull ashtu siç e dëshmon edhe nji dokument i kadiut të qytetit të Shkodrës i shek.XIX botue në librin “Shkodra dhe motet” me autor Hamdi Bushatin faqe 526 për nji person të quejtun Maç Gjeli nga banorët e katundit Vukel.

Gjatë anarkisë feudale në Tiranë në shekullin XVIII-XIX

Gjatë shekujve XVIII-XIX për të sundue në Tiranë luftojshin kundër njeni-tjetrit familja e Bargjinëve-trashëgimtarë të themeluesit të qytetit Tiranë, Sulejman Pashë Mulleti dhe Toptanasit e Krujës. 
Mbas shumë grindjesh në fillim të shek.XIX nga familja e Bargjinëve si trashëgimtar i vetëm mbeti i biri i Mulla Beut Et’Hemi, nip me Bargjinët nga nana, në moshë të vogël. Për ta shpëtue nga eliminimi prej Toptanasve, Musa Maçi stërgjysh i fisit Maç, ithtar i Bargjinëve la familjen e vet në Tiranë dhe në fshehtësi të madhe e mori vogëlushin Et’hem dhe mbas një udhëtimi të gjatë gjatë plot rreziqe, arritën të strehohen në Egjipt ku atëhere ishte formue një koloni e mirë me shqiptarë ndër ta edhe miq të Bargjinëve. Aty qëndruen bashkë vite të tona. Et’hemi vazhdoi mësimet në shkolla të nalta e arriti të hyjë në rradhët e dijetarëve të vendit. Po sëbashku me Musain shkuen edhe në Mekë e fituen titullin “Haxhi”. Këtë gjë e vërteton edhe historiani Dom Mark Dushi në bazë të dokumentave të Arqidioqezit të Durrësit nga varej kisha katolike e Tiranës ku në librin e vet “Tirana e rrethinat e saj” hartuem në vitin 1967 e botuem në vitin 2005 nga Shtëpia Botuese “Toena”, shkruen në kapitullin “Themelimi i qytetit të Tiranës dhe disa fise të vjetra” : Toptanët i fituan këto ndeshje dhe Haxhiu (Haxhi Et’hem Beu XHM.) iu desh t largohej sëbashku me Haxhi Musa Maçin për në Arabi ku qëndroi 3 vjet.
Me vdekjen e Kapllan Pashë Toptanit në vitin 1816, Haxhi Et’hem beu dhe mbrojtësit e tij Haxhi Musa Maçi iu krijuen kushtet për t’u kthye në Tiranë. Sipas të thanave të Musa Ibrahim Maçit nip i Musait të parë, rrugës gjatë kthimit në Janinë shpëtuen nga arrestimi prej forcave të Ali Pashë Tepelenës atëhere mik i Toptanëve, pse Haxhi Musa Maçi qëndroi si burrëdhe nuk tregoi se ku qëndronte i fshehur Haxhi Et’hem Beu. Për ma tepër vetë Ali Pasha i dha nji shkresë mbrojtjeje me të cilën arritën të kthehen në Tiranë. Haxhi Et’hem Beu në vitin 1817, me nji fuqi mblodhi në Kavajë e Shkodër sulmoi Tiranën ku sundonte Abdurrahman Bej Toptani, djali i Kapllanit. Mbas një lufte plot dame në qytet Toptanët u detyruen të largohen nga Tirana ku u kthyen Bargjinët me Haxhi Et’hem Beun në krye. Ky gjatë gjithë kohë Haxhi Musain e mbante si këshilltar të parë. Për të gjitha këto Haxhi Et’hem Beu që ishte edhe poet Haxhi Musa Maçit i kushtoi poezinë “Mikut”. Historiani Kristo Frashëri në nji studim të vetin për poezitë e Haxhi Et’hem Beut me alfabet arab këto vargje të kësaj poezie:
Si të qytetit të Qoifese është ajri e ujët e Tiranës,
Ngatërrestarë, meme nrindjesj qyteti i belave të Tiranës,
Njëmijë bëra sikur të bëjnë prap fjalë nuk e mbajnë,
Si popull i Qoufese janë njërëzit kur japin fjalën të Tiranës, 
Trupin tim duke qenë i drejtë, shtiza ma bëri dysh, 
Dhelpëritë, ngatërresat dhe hiletë e Tiranës. 
Ai shkruen se poezinë ia tregoi Z.Zyber Bakiu. Ka mundësi që kopja e kësaj poezie të jetë kopja e vetme që Musa Ibrahim Maç, nipi i Haxhi Musait në vitet ’30 të shekullit të kalume mori në teqen e bektashive të Fushë-Krujës dhe e ruejti në portofolin e vet derisa vdiq në vitin 1953. Z.Zyber Bakiu atëhere ishte mik shtëpie dhe i lidhur me krushqi me Musain e sipërmendun. Sidoqoftë deri sot nuk dimë tjetër gja se ku ndodhet ky dokument. Shtojmë këtë se Haxhi Et’hem Beu dhe Haxhi Musa Maçi ishin të lidhun me bektashijtë. Për këtë dëshmon edhe çka shkruen historiani gjerman që vizitoi në 1868 edhe Tiranën J.G. Hahn se Haxhi Et’hem Beu në nji nga periudhat kur ai ishte i dëbuem nga Tirana kishte udhëtue si dervish në viset islamike të lindjes. Kështu që ka mundëdi që edhe Haxhi Musa Maçi të jetë helmue nga bejlerët e Beratit ku shërbente si Kadi në vitet ’40 të shek.XIX gjatë luftĽs që u bahej nga Porta e Naltë në ato vise bektashijve kur edhe në Tiranë u dogj teqeja e tyne (simbas Hamdi Bushatit, “Shkodra dhe motet”). Në popull të Tiranës thuhej deri vonë se kur vdiq Haxhi Musa Maçi u thurën vargjet: “Thonë se vdiq Haxhi Musai, Si tia bëjë fukarai ".
Në rradhët e fisit Maçi gjatë shek.XIX përmendet edhe Mehmet Rexhep Maçi i cili më 1873 ka mbrojt si avokat fshatarët e Çerkezez, të Qinamit e të Zallherit në gjyqin që banë kundra bejlerëve Toptanas të cilët e mbyllën vijën e ujit të hapun tër vaditjen e arave (për këtë shkruen edhe historiani Ligor Mile në bazë dokumentit të AQSH, Sheria e Tiranës, Dos.14,fl.342).
Nji grindje tjetër me bejlerët Toptanas nga fisi Maçi ka ndodhur në fillim të shek.XX. Esad Pashë Toptani vazhdonte të sundonte në Tiranë me egërsi të pashoqe. Ashtu sikurse e theksonte edhe Z.Osman Myderrizi në diskutimin e vet si deputet i Tiranës në parlamentin e parë shqiptar më 1923, “ Esadi kishte arritur që të mos lejonte njëri t’i ndërhyte në ankandet për marrjen e vjeljes së të dhjetave” taksës së prodhimeve bujqësore të vitit. Në nji ankand të tillë njërzve të Esadit iu kundervue Ibrahim Maçi i biri i Haxhi Musait dhe arriti ta shajë Esadin si për imoralitetet e familjes ashtu edhe të vet atij. Esadi nuk vonoi shumë. Pak muej më mrapa Osman Bali dora e djathtë e tij e vrau Ibrahimin në të hyme të fshatit Balhaxhias të sotëm.

Gjatë rilindjes, për lirinë dhe shkollën shqipe në Tiranë

Fisi Maçi u dallue edhe për qëndrimin patriotic që mbajti gjatë përpjekjeve dhe luftës që bahej në Tiranë për shkëputjen nga perandoria Osmane dhe përhapjen e shkollës shqipe në fund të shek.XIX dhe në fillim të shek.XX. Familjet Maçi u rradhitën ndër të parët në këtë luftë krah për krah me intelektualët dhe patriotët tiranas të shquem si Hafiz Ibrahim Dalliu, Isuf Elezi etj. U miqësuem edhe me Said e Murat Toptanin të cilët u vunë me kohë në krye të këtyne përpjekjeve në Tiranë e në Stamboll. Mjafton të përmendim punën e madhe të Mehmet Rexhep Maçit, që shërbente si Kadi në Lezhë, në shpërndamjen e gazetave dhe broshurave në gjuhën shqupe të botuem në kolonitë shqiptare të asaj kohe dhe sjellë ilegalisht në Shqipni deri në fshatrat e Krujës e të Lezhës (krahaso Haxhi Goci, gazeta “Kastrioti” Krujë). Po kështu përmendim edhe faktin që patrioti i shquem tiranas Hafiz Ibrahim Dalliu e përdori si shkollë të shqipes në mënyrë ilegale qysh në vitet e para të 1900-ës shtëpinë e Musa Ibrahim Maçit të dalluem në çdo veprimtari tjetër patriotike që zhvillohej atëhere në qytet e në katunde. Për këtë veprimtari të tij mjafton të përmendim faktin që në 1910 Shefqet Dërgut Pasha i dërguemi i xhon turqëve për ndëshkimin e patriotëve të Tiranës e komandant i bataljonit të veçantë turk ndër të parët arrestoi Musa Maçin. Ja se si përshkruen këtë arrestim Eqrem Bej Vlora ato kohë personalitet me randësi në luftën për liri, që I ka jetue e vëzhgue nga afër këto ngjarje, në librin që botoi në gjermanisht në Vienë në vitin 1914 në faqet 32-33: “Zyrtarisht bastiseshin shtëpitë vetëm për armë e municione, por në të vërtetë ishin marrë shënim vetë shtëpitë e atyre personave që bënin pjesë në Partinë Nacionaliste (listen e kishin marrë nga turkomanët e vendit Xh.M). Një tog ushtarake hyri me zor në shtëpinë e Musa Agë Maçit, e nxorrën atë në oborr mbasi plaku i mjerë nuk kishte mundësi të dilte menjëherë nga kthinat e tij private ku ishte fshehur. Të bijës së tij, së cilës I shpifën duke e sharë keqas se ajo mësonte të shkruante e të lexonte shqip ju desh të vuante fyerjet më të padëgjuara”(Sipas Kristo Frashërit, “Historia e Tiranës, bot.Tiranë, viti 2005, faqe 331). Dhe që po Musa Maçi që u torturu bashkë me Hafiz Ibrahim Dalliun dhe patriotët e tjerë nëpër pazar gjatë asaj dite të terrorit turk. U mbajt e u torturue në burg ashtu siç tregon me mjeshtri dhe me shpirt luftëtari vetë me dorën e tij Hafiz Ibrahimi në veprën e ti monumentale “Patriotizma në Tiranë” të vitit 1930. Mund të veçojmë edhe faktin që po atë natë, siç shkruan Hafiz Ibrahimi, edhe Liu Hut Moçit (Ali Mahmud Maçi) kur e sollën të dejun natë në çadrën burg forcat turke, shpjegoi: -U deja që të vij t’iu shoh nëse jeni gjallë! 
Nuk asht i rastit edhe fakti që gjatë pushtimit deri në vitin 1912 Musa Maçi nga forcat turke u arrestue 16 herë, gja që e ka shty Hafiz Ibrahim Dalliun ta  marrë si symbol të ndjekjeve “të shqiptarëve” në poemën “Nji andërr e ime” në vargjet: 
Kujtoje, kujtoje n’daç
T’shkoi jeta nëpër hapsane
Po rrenohesh e bahesh virane
Si i shkreti Musa Maç. 
(Krahaso H.I.D. “Vepra letrare, T. 2000, fq79)
Po kështu vërteton edhe fakti që Hafiz Ibrahimi në veprën “Patriotizma në Tiranë”, përmendun më pare, në listen e familjeve të luftëtarëve të pare që morën pjesë në vitin 1908 rëndit edhe familjen Maçi.

Gjatë formimit e forcimit të shtetit të ri Shqiptar

Po me këtë mobilizim vazhdoi nga fisi Maçi puna për formimin e më pas për forcimin e shtetit të ri shqiptar. Mbi të gjitha bie në sy veprimtaria patriotike e këtyre familjeve në luftën që banë patriotët tiranas “shqiptarët” kundra turkomanëve që luftojshin pa reshtun kundra lirisë e shkollës shqipe në shërbim të huajve. Në maj të vitit 1914 me urdhër të Qeverisë së Durrësit u mblodh në Tiranë një battalion me ushtarë rezervistë “redifë” për t’u shkuem në ndihmë patriotëve korçarë në luftë me pushtuesit andartë grekë. Më 17 maj 1914 këta u nisën në drejtim të Korçës, por sapo arritën tek Ura e Limuthit u ndeshën me një grup fshatarësh tiranas që filluen kryengritjen pro turke kundër mbretit Princ Vidit. Në ndeshjen me armë që u bë aty u bra Abdulla Islam Maçi. Kështu që ky qe i pari tiranas ndër ata që u vranë e u torturuen gjatë gjithë kryengritjes fshatare të Shqipnisë së mesme të viteve 1914-1915. Në këto ditë të vështira për vendin tone në mbrojtje të pavarësisë u ndodh kudo e kurdo në çdo rrezik në luftën kundër armiqve të Shqipnisë pjestarët e familjes Maçi. Për këtë mjafton të përmendim se në listen emnore të 125 tiranasve patriotë që u mbajtën në burg 4 muaj nden kërcënimin se do t’u vihej flaka nga forcat e kryengritësve të Haxhi Qamilit, nga fisi Maçi rreshtohen 4 veta: Musa Ibrahim Maçi, Mehmet Rexhep Maçi, Mehmet Mahmud Maçi dhe Ismail Mahmud Maçi. Servete Musa Maçi, e cila kur “shqiptarët” e Tiranës po luftonin për shkrimin e shkollës shqipe mësoi të shkruejë e të lexojë shqipen ilegalisht nga mësuesi patriot Hafiz Ibrahim Dalliu, në vitin 1916 arriti sapo iu krijuen kushtet të hapë një shkollë të rregullt pë vajza me program e përmbajtje thellësisht shqipe në shtëpinë e patriotit Dulla i Hoxha Kanes (Abdulla Haxhi Mehmeti) po te ai truell ku sot ndodhet shkolla 9-vjeçare që mban emrin e saj. Nuk shkoi shumë të japë mësim se në vitin 1918 fanatikët tiranas e detyruan ta mbylli shkollën dhee arritën ta gjuejnë me gurë. Jasi përshkruhet në gazetën “55” të datës 19 mars 2000 kjo ngjarje sipas tregimit të Nurie Zalës, Hatixhe Balit, Haxhire Beshirit, Fitnete Beshirit dëshmitarë në këtë ndodhi: “Ndërsa po shkonte në shkollë në mars të vitit 1918, Servetja goditet rëndë nga tre të rinj fanatik, duke mbetur e gjakosur, e shtrirë në kalldrëmin pranë shkollës por iu dha ndihma e pare me dashuri të sinqertë nga nxënëset e saj, që e rrethuan dhe ndihmuan për tu shtruar e kuruar”. Shtojmë se Servetja kur hapi shkollën ishte 15 vjeçare. Gjatë luftës së pare botërore familjet Maçi mbajtën qëndrim prej patrioti në luftën kundër pushtuesve dhe të huajve tue qëndrue për herë të inkuadruem në veprimtaritë që u zhvilluan në Tiranë në mbrojtje të lirisë. Kështu për shëmbull qenë pjestarët kryesore me në krye Musa Ibrahim Maçin, në organizatat patriotike si “Lidhja Kombëtare”, “Dituria” që luajtën nji rol me randësi në vitet 1914-1920. Po kështu ata mbajtën qëndrim anti feudal në rradhët e luftëtarëve demokratë tiranas gjatë luftës politike që u ba në Tiranë, tashmë kryeqytet i Shqipnisë, në vitet 1920-1924. Në vitin 1922 Musa Maçi qe ndër organizatorët kryesorë të Tiranës në rradhët e organizatës demokratike “Bashkimi” të inkuadrueme në Federatën “Atdheu” që në ato vite luejti role me randësi për forcimin e mbrojtjen e demokracisë gjatë krijimit të shtetit shqiptar. Kurse në vitin 1923 këtë rol e luejti edhe në partinë “Xhoka” të krahut democrat antifeudal, në dhjetor të vitit 1923 në zgjedhjet e parlamentit të pare shqiptar ai qe kandidat i kësaj partie. Këtë qëndrim Musa Maçi e mbajti edhe në veprimtaritë demokratike që u zhvilluen në vendin tonë gjatë viti 1924 dhe përcaktuen administrimin e shtetit të ri shqiptar. Ndërkaq një veprimtari jo të vogël patriotike zhvilloi dhe Ismail Maçi. Ai në këto vite qe sekretar administrative i “Lidhjes Kombëtare” dhe “Dituria”, sekretar në nënprefekturën e Tiranës. Në vitin 1923 ai qe ndër nismëtarët e krijimit të organizatës fetare muslimane “Komuniteti Mysliman Shqiptar” tue punue krah për krah me kryetarin e parë të tij patriotin Vehbi Agolli (Dibra). Ismail Maçi qe drejtori i parë i revistës “Zani i Naltë” të këtij komuniteti gjatë viteve 1923-1926. Po kështu edhe Mehmet Rexhep Maçi vazhdoi të dallohet e të marrë pjesë në këto veprimtari tue shërbye sidomos në aktivitetin fetar krahas atij avokat der isa vdiq në vitet ’30. Gjatë viteve 1930-1945 zyra avokatore e dy vëllazënve Mehmet e Ismail Maçi, i pari avokat e i dyti shkrues publik, në “Pazarin e Vjetër” ka qenë përveç të tjerave edhe qëndër e përhershme takimi për patriotët tiranas e jabanxhit e viteve të luftës pë pavarsi e demokraci, si Hafiz Ibrahim Dalliu, Hafiz Ali Korça, Haxhi Mahmut Dashi, Hafiz Ismet Dibra, Jashar Erebara, Isuf Elezi, Musa Maçi, Osman Myderrizi, Haxhi Isuf Banka, Ahmet Sauku etj. Po kështu në këtë zyrë qytetarë e fshatarë përplaseshin e gjejshin përkrahje çdo herë që kishin nevojë për të ndjekun simbas ligjit hallet që u binin si për ato që kërkojshin ndërhymjen e shteti si për ato të ndihmë së shoqnisë. Kryesisht për këtë populli i lagjes Abdulla Bej ku ishte banimi i Maçve në vitet 1928-1933 etj, e zgjodhi Ismailin disa herë me rradhë si përfaqësues të vetin në Këshillin Bashkak si edhe çdo herë zgjedhës të dytë në zgjedhjet e parlamentit. 

Gjatë luftës së dytë botnore

Pushtimi i Shqipnisë nga Italia fashiste nga të të gjitha familjet e fisi Maçi u prit si fatkeqsi e madhe. Mjafton të përmendim se në këtë fis nuk pati asnji hierark apo funksionar në administratën e Partisë Fashiste që u krijue në Tiranë. Në protestat që u zhvilluen kundër pushtuesit fashist, si para ashtu edhe mbrapa 7 prillit 1939, fëmijët e fisit Maçi morën pjesë në shkollat e mesme ku mësonin. Përmendim faktin që në kampet e verimit të Italisë në verën e vitit 1939 asnjena nga familjet nuk dërgoi as fëmijë as të rijë. Mahmud Ali Maçi, atëhere professor i bujqësisë në shkollë Bujqësore te Mali i Robit në verën e vitit 1939 u grumbullu në kampin e profesorëve të shkollave të mesme hapun nga Ministria e Arsimit në plazhin e Durrësit. Aty ai qe ndër aktivistët ma të fortë në protestën që u organizu kundër futjes së gjuhës italiane si gjuhë e huej e detyrueme qysh në klasat e para të shkollës së mesme (semimaturës atëhere, të 9 vjeçares). Këtë qëndrim mbajtën djemtë e vajzat e këtij fisi edhe në periudhën e nxehtë të demostratave anti-italiane gjatë vitit 1940. Në gjinin e familjeve të fisit Maçi, ashtu si në mbarë popullin e Tiranës, në vitin 1941 filloi të marrë formë ma të preme puna lidhun me qëndrimet karshi rrymave të krijueme në vend në lëvizjen anti-italiane dhe anti-fashiste simbas grupimeve politike që filluen të dalloheshin në Tiranë e në mbarë Shqipninë. Ky qëndrim vlerësohej sidomos tue analizue kushtet e vendit tone në arenën ndërkombëtare. Kështu përshëmbull në pranverën e vitit 1941 Mehmet Mahmud Maçi rekomandonte që në krye të veprimtarisë anti-italiane të qëndronin patriotët nacionalistë e të evitohej në çdo mënyrë përpjekja e grupeve komuniste të krijueme në ato vite për ta marrë vetë këtë drejtim sepse kjo gja do ta çonte vendin tone drejt bolshevizmit që sipas tij ishte e keqja më e madhe edhe pse në Shqipni lidhej edhe me influencën sllave, armike e përherëshme e vendit tone. Ai ngulte këmbë në domosdoshmëninë e kësaj pune pse bolshevizmi në popull zë shpejt rrënjë të thella, si sillte si shembull qëndrimin e patundun të komunistëve shqiptarë në gjyq në vitin 1939 ku kishte qenë ai vetë avokat mbrojtës i një të pandehuni. Po kështu Halil Musa Maçi vente në dukje nevojën e shtimit të veprimtarisë anti-italiane edhe pse qeveria angleze nuk mbante lidhjet e duhuna me Ahmet Zogun i pari mbret emigrant anti-fashist në Londër, shenjë kjo e ndjekjes së një politike pro fshinjëve tone shoviniste  të përhershëm. Ngjarjet e mavonëshme që ndodhën në vendin tonë e trefun më së miri vërtetësinë e këtyre vlerësimeve. Në vitet 1941-1943 partitë politike shqiptare ishin ndamë në grupe dhe ndiqnin rrugë të ndryshme sipas pikëpamjeve për vijën që duhej ndjekun për të dalë vendi ynë fitues e i lirë mbas mbarimit të luftës së dytë botnore. Tasgma u ba forcë e madhe politike e ushtarake Fronti Nacional Çlirimtar me Partinë Komuniste Shqiptare organizatore të lidhun ngushtë deri në varësi të plotë me Partinë Komuniste Jugosllave dhe Bashkimin Sovjetik, që mbronin të njëjtën ideologji, si dhe me aleatët anglo-amerikan në luftën kundër boshtit Berlin-Romë-Tokio. Po kështu edhe organizata e Ballit Kombëtar , që përmblidhte simpatizantët e sistemit kapitalist me në krye Sh.B.A e Britaninë e Madhe merrte pjesë në koalicionin anti-fashist. Nji grup tjetër anti-fashist i orëve të para ishte Legaliteti që grumbullonte simpatizantët e mbretit Ahmet Zog. Në formacionet ushtarake të këtyne partive erdhën dhe qëndronin misione ushtarake angleze. Përballë tyne deri në kapitullimin e Italisë fashiste në nandor të 1943 qëndronte grupi i simpatizantëve të pushtuesve italianë të cilët me grada të ndryshme ishin në poste me randësi të pushtetit të ngritun nga italianët. Me ardhjen e forcave të ushtrisë gjermane mbas kapitullimit të Italisë fashiste u organizuen edhe intelektualët simpatizantë të nazizmit pse në në fitoren e Gjermanisë dhe me ndihmën e saj e shikonin të sigurtë të ardhmen e Shqipnisë që përfshinte mbarë kombin Shqiptar. Këta zunë vendin udhëheqës në shtetin shqiptar që sipas tyne iu siguru njëfarë asnjëanësie. Ata vepronin kështu me qëllim që kur të mbaronte Lufta e Dyt Botnore vendi ynë të ishte në gjëndje materiale dhe morale për të mbrojtur lirinë si brenda kufijve të Shqipnisë së viteve 1913 edhe ma tej. Për bashkimin e të gjitha forcave patriotike u banë përpjekje të shumta nga të gjitha grupet si në Pezë 1942 edhe në Mukje më 1943, por të gjitha dështuen pse tashme po merrshin forma dhe po krijoheshin në botë për të ardhmen dy frontet e mëdha politike: Perëndimi Kapitalist dhe Lindja Socialiste me dy superfuqitë Sh.B.A dhe BRSS. Si mbarë populli shqiptar edhe familjet e fisit Maçi qenë pjesmarrës në veprimtaritë që u organizuen kundër pushtuesit italian në vitet 1942-1943. Ata u përfshinë në këtë veprimtari patriotike të kësaj kohe tue qëndrue çdo herë larg grindjeve ndërmjet grupeve patriotike dhe personave të veçantë edhe në kohën kur këto mosmarrveshje arritën të acarohen e të degjenerojnë deri në luftë vëllavrasëse, siç do e shohim edhe në kohët e mëvonshme gjatë vitit 1944. Kështu përshembull në ditët e terorit të shkurtit 1944 Mehmed Mahmud Maçi më 28 shkurt 1944 shpëtoi nga pushkatimi komshiun Ramazan Mustafa Kusaku. Po kështu po në ato ditë ditë në shtëpinë e Ismail Mahmud Maçi u ruejtën të fshehun në mars 1944 gjatë kontrollit të forcave të Ministrisë së Brendshme komshijtë Dhimitër Roshi dhe Aristidh Vavako, dënuem edhe me vdekje. Po kështu nga burgu i Tiranës në ato kohë u lirue Ymer Kumbaro dhandër i Mehmet Maçit që ishte arrestue si kryetar i Këshillit Antifashist Nacional Çlirimtar për lagjen, atëhere kur të burgosunit e tjerë u dërguen në kampin e Prishtinës. Në fillim të vitit 1944 lufta dhe përpjekjet për të sigurue Shqipninë e lirë pas Luftës së Dytë Botërore pësuen një ndamje të dallueshme mirë qysh nga vjeshta e vitit 1943. Fronti Nacional Çlirimtar mbështeste plotësisht politikën e BRSS pra edhe pro aleatëve pro amerikanë, kishte pranë shtabit ushtarak edhe përfaqësuesit e tyne si edhe të jugosllavëve. Në gjinin e vet tashma po e largonte përfaqësinë e Partisë Legalitetit që mbështeste anglo-amerikanët dhe vendosjen e monarkisë. Po kështu përpiqej ta eliminonte Ballin Kombëtar që mbështeste aleatët anglo-amerikanë dhe aludonte për Republikë Demokratike. Fronti Na-Çl. Përpiqej kështu që ta përfshinte krejtësisht luftën e popullit shqiptar kundër bllokut nazifashist që mbas fitores të ishte forca e vetme në vendosjen e pushtetit të ri. Pjesa tjetër e popullit, sado e pakët në numër, tue përfitue nga forcat ushtarake pushtuese gjermane vazhdonte ta ndiqte lëvizjen për liri me synimin që me largimin e forcave pushtuese gjermane populli shqiptar të jetë i gatshëm dhe i armatosun për ta mbrojtun lirinë. Në këto kushte vendi po zhytej çdo ditë e ma tepër në pellgun e rrezikshëm të një lufte vëllavrasëse që do të degjeneronte patjetër në vrasjen dhe krime të pandërpreme për vite me rradhë, në këtë kohë bie në sy edhe një farë përpjekje e anglezëve për ta mbështetun edhe krahun Nacionalist në vendin tonë. Ata sollën edhe oficerë për organizimin e tyne në luftime pro aleatëve dhe u premtun edhe ndihmë me një kontigjent të vogël ushtarak. Kështu që forcat nacionaliste të Legalitetit, tashmë i shkëputur krejtësisht nga Fronti Na-Çl. dhe Balli Kombëtar u bashkuen dhe krijuen nji organizim ushtarak të vetëm. Ata në fillim të gushtit 1944 në nji mbledhje të përbashkët në Prezë formuen Komitetin e Shpëtimit Kombëtar me kryetar Mit’Hat Frashërin (kryetar i Ballit Kombëtar) dhe komandant të forcave Abaz Kupin (kryetar i Legaliteti). Kështu në vjeshtë tĽ viti 1944 në luftë kundër pushtuesit vepronin dy grupe të mëdha duke thellue në maksimum luftët ndërmjet tyne. Fronti Na-Çl kishte çlirue pothuajse gjithë jugun e Shqipnisë, kishte organizue edhe ushtrinë e rregullt si edhe kishte zgjedhun qeverinë e përkohëshme demokratike dhe vazhdonte luftën pë çlirimin e Shqipërisë së Mesme dhe atë të veriut. Ndërkaq edhe Komiteti i Shpëtimit Kombëtar po përpiqej të kryente me forcat e veta aksione luftarake në zonën e Ishmit ku qenë grumbullu të gjitha forcat. Gjatë këtyne kohëve për fisin Maçi përmendim këto ngjarje me randësi. Hysen Sulejman Maç edhe Eqrem Musa Maçi në nji mbramje të verës 1944 kishin dalë të gjuajnë në zabelin e fshatit Shkozë jo larg shtëpive të veta. Kur po silleshin nëpër zabel në kërkim të gjahut ndeshën me nji partizan të batalionit “Hakmarrje” vendosun atëhere rreth qytetit të Tiranës me komanfant Teme Sejkon. Partizani i vuni para dhe i dërgoi në komandë. Komanda, pasi i hetoi kush ishin, vendosi dhe urdhënoi të lehej i lirë për shtëpi vetë Hyseni, ky nuk pranoi. Në kohën kur ata po prisnin seç po bahej me ata të dy, vjen në komandë partizani me mision nga Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Na-Çl ku militonte si korrier kushurini i tyne Enver Haqim Maçi që pak kohë ma parë ishte strehue i plagosun për mjekim në shtëpitë e tyne. Ky ndërhyni dhe komandanti e la të lirë edhe Eqremin për të cilën ishte vendosur të pushkatohej si i dyshimtë, siç qe bo pak orë më parë edhe me nji oficer të arrestuem andej. Vahid Ali Maçi, mbasi mbaroi në Itali akademinë ushtarake për xhenjo dhe ndërlidhje, në vitin 1944 shërbente në ushtrinë italiane. Me ardhjen e forcave aleate në itali së bashku me shqiptarĽ të tjerë ndër ta edhe ish të internuem nga fashizmi në shtator 1944 u kthyen ilegalisht në atdhe nëpërmjet Misionit Ushtarak të Ushtrisë Nacional-Çlirimtare në Bari të Italisë dhe u inkuadrue në rradhët partizane me gradën toger. Kështu vazhdoi deri në mbarim të luftë. Enver Haqim Maçi në moshën 16-17 vjeçare, student në gjimnazin e Tiranës u inkuadrue në grupin Komunist të Shkodrës nëpërmjet treshes me studentët Galip Hatibi dhe Nuri Huta qysh në vitet 1939-1940 dhe vazhdoi të aktivizohej në veprimtarinë antikapitaiste dhe në atë antifashiste. Në vitin 1941 qe anëtar në rininë komuniste të sapokrijueme dhe bonte pjesë në njësitin guerril të Tiranës. Këshjtu vazhdoi edhe gjatë viteve 1942-1943 duke qenë pranue edhe anëtar i Partisë Komuniste Shqiptare në mars të vitit 1943. Në prill të 1943 kaloi në ilegalitet si partizan i Çetës së Dajtit ku qëndroi deri n1% gusht kur u caktue anëtar i Komisionit Ushtarak pranë Komiteti Qarkor të Tiranës i ngarkuem me lidhjet e çetave Ishëm, Dajt, Prezë, Labinot. Në pranverë 1944 u inkuadrue në Batalionin Dajti me gradën kapiten dhe në korrik 1944 u ngarkue si sekretar i Komiteti të Partisë për Krujën në varësi të Komitetit Qarkor të Tiranës me titullin Komisar i rrethit Krujë detyrë që e mbajti deri në vitin 1946. Vëllai i tij Besim Haqim Maç, qysh në vitin 1940 u aktivizue në veprimtarinë antifashiste në Tiranë tue qenë krahu i djathtë i të ngarkuemit me kryesinë e Frontit Nacional-Çlirimtar të Tiranës, Abdyl Këllezin me të cilin zhvillonte edhe veprimtari tregtare në nji dyqan të ndodhun në rrugën “Hoxha Tahsin” bazë me randësi e luftës. Po kështu shtëpia e tij ka qenë vazhdimisht qëndër e sigurtë për veprimtarinë antifashite edhe të vetë qarkorit të Partisë për Tiranën. Nga fisi Maçi përmendim se Halil Musa Maçi gjatë kësaj kohe vazhdonte në rradhët e organizatës nacionaliste të Ballit Kombëtar ku kishte aderue qysh me krijimin e saj në vitin 1942. Ai bante pjesë në Komitetin Qarkor të Tiranës qysh në vjeshtë 1942. Në tetor 1943 ai doli në ilegalitet dhe qëndronte në komandën e forcave nacionaliste tue luejt një rol me randësi. Halili mori pjesë në mbledhjen e partive antifashiste (të Ballit Kombëtar dhe Frontit Nacional Çlirimtar) që u organizue me 1-2 gusht në fshatin Mukje të Krujës ku u zgjodh si anëtar në Komisionin e Shpëtimit që u ngrit për drejtimin e luftës së përbashkët (sipas Faik Qukut, Qëndresa shqiptare, vëllimi 2, f.253-254). Me përgatitjen arsimore që kishte si luen rol me randësi si përkthyes në takimet e Komitetit Qarkor të Ballit me oficerat anglezë. Po kështu qe ndërlidhës me Komandën e Mesdheut të Forcave Aleate në Itali në sajë të pregatitjes që kishte. Ky rol i tij mori randësinë ma të madhe në pranverë të vitit 1944. Për këtë u shtuen për të rreziqet pse ndiqej nga gjermanët. Gestapo gjermane e kapi por  shpëtoi me ndërhymjen e Ministrit të Brendshëm të asaj kohe Xhaferr Devës. Po kështu gjurmohej edhe nga forcat e Nacional Çlirimtares, sidomos mbas mospranimit të tij për tu radhitun në Këshillin e Përgjithshëm të Frontit si nacionalist. Në tetor 1944 u dërgue pranë Komandës Aleate si ndërlidhës për ndihmën ushtarake që do t’u dërgonte kjo Komandë forcave nacionaliste. Qe ky që njoftoi vendimin e fundit se kjo ndihmë nuk do të vinte, kështu që paria e forcave të bashkueme të Ballit e Legalitetit mori arratinë (krahaso,po aty, f.496). Ndërkaq këto forca u sulmuen nga brigada partizane dhe mbas një ndeshje disa ditore në Prezë, ku pati edhe të vramë e të plagosun, u shkatrruen tërësisht. Në këtë mënyre simpatizantë e socializmit të rreshtuem në Frontin Nacional Çlirimtar edhe populli i grumbulluem në këtë organizatë mbarëkombëtare, të gjithë nden drejtimin e Partisë Komuniste Shqiptare, arritën të merrnin pushtetin në nëntor 1944 me largimin e forcave të ushtrisë gjermane që shkonte drejt kapitullimit. Ata krijuen kështu kushte për të realizue objektivat e veta si brenda dhe jasht shtetit. Në fushën ekonomike u banë një varg reformash në të gjithë sektorët, në të cilat shteti shqiptar u ba pronar i vetëm i të gjitha burimeve të vlerave metariale. Si rezultat i këtyre reformave në vitet 1945-1948 fisi Maçi u shpronësue nga toka bujqësore që dispononte rethë qark qytetit të Tiranës. Në Bathore 100 dynym tokë, në Shkozë e Kërpuzë 38 dynym, në Babrrue 49 dynym. Xhelal Maçit iu morën shtatë lopë rrace edhe 45 dele, Haqim Maçit iu shtetzu një mulli bloje në rrugën Qemal Stafa. I humbën të gjithë vendet e punëve private që kryenin deri atëherë si tregtar, ferme, avokatë. Krahas reformave ekonomike pushteti socialist zbatoi një varg masash politike në bazë të mësimeve Marksiste-Leniniste dhe të eksperiencës së Bashkimit Sovjetik tashma superfuqi e dytë imperialiste në botë. Zbatimi i këtyre masave me parrulla demagogjike politike u krye tue degjenerue tanësisht në ligësinë që mbante të fshehun të gjallë vorfnia në njërëzit e nënshtruem brez pas brezi që tiranasit i quen “delenxhi”. Edhe këtë herë u realizuen pikë për pikë ajo që shkrimtari ynë i madh Jeronim De Rada në veprën e vet “Serafina Topia”, tue analizue ngjarjet e shek.XV, ven në gojën e personazhit Skëndërbe këtë gjykim : “Të huejt na i nxjerrin zorrët jashtë, Qentë e vendit tonë na i hanë” (J.De Rada S.Topia, kënga e parë, libri IV). Qenë të huej italianët që na sollë luftën e dytë botonore, qenë Bashkimi Sovjetik, Anglo-Amerikanët e Francezët që na e futën sherrin ndërmjet nesh, qenë gjermanët që na mbyllën teatrin luftarak. Ma në në fund qenë fqinjët tanë shovinistë që na e mbajtën gjallë zjarrin e ndezun gjatë luftës e u dhanë mundësi qenve tanë për ligësitë që morën dhenë. Edhe fisi Maçi u ndien këto masa ndëshkruese kriminale. Hysen Sulejman Maçi, me tu çlirue Tirana, u arrestue dhe u mbajt 6 muej në burg pse gjatë viteve 1943-1944 ishte shoqnue me njërëz të armatosun të “reaksionit”. Mehmet Mahmud Maçi u arrestue në vitin 1945 për sabotim ekonomik pse simbas gjygjit të montuem nga ish kryetari i lagjes Muhamed Çiftja dikur para çlirimit kundërshtar në gjygj me Mehmetin si avokat mbrojtës i palës tjetër, nuk deklaroi se dispononte misër, atëhere mall i sekuestruem si material buke sado që këtë detyrë e kishte plotësue dhe dispononte dokumente simbas rregullave në fuqi. U mbajt në burgun e inprozuem të lagjes dy javë dhe u dënue me 6 muej burg kondicionel. Qysh nga ajo kohë Mehmetit iu shfaq sëmundja që degjeneroi në tumor dhe i shkaktoi vdekjen në tetor 1947. Në kushtet e reja që u krijuen në politikën e jashtme në vitet 1945-1946 Enver Hoxha, kryeministër iu deshën fakte për të vërtetue të ashtu quejtunin “Rreziku anglo-amerikan për Shqipërinë” (shih librin e Enver Hoxhës me këtë emër). Për këto u përqëndrue tek përfaqësuesi i Misionit Amerikan të kohës në Shqipni Harry Fultz që dikur në vitet 1929-1933 kishte qenë drejtor i shkollës së mesme shqiptaro-amerikane në Tiranë dhe në vitin 1944-1945 kishte punue pranë Komandës Aleate në Itali. Ja çfarë shkruen në librin e sipër përmendun: ...(Fultci) nga ana e tij, shpresonte se të gjithë ish-nxënësit e Shkollës Teknike në Tiranë...do të ishin me të... në rradhët e ish-nxënësve kishte edhe nga ata që kohë më parë ai kishte mundur t’i rekrutonte agjentë... Ai priste edhe nga një kontigjent tjetër. Gjatë kohës së luftës Fultci kishte përgatitur edhe “djemtë” në kursin e specializuar të spiunazhit që kishte ngritur SBS-ja (1) në Itali me ish të internuarit shqiptarë pas çlirimit të tyre... Me këto kontigjentë ai iu vu punë që Shqipëria t’i kthente sytë nga Perëndimi “demokratik” nga “Amerika”. (2)   1)-Secret Ballkan Service-Shërbimi Sekret (amerikan për Ballkanin degë e OSS-së). 2)-E.Hoxha Rreziku anglo-amerikan për Shqipërinë, Shtë.Bot. “8 Nëtori” Tiranë 1982. f 362-364.
Për të dy këto grupe komunistët gjetën pjestarë edhe në fisin Maçi. Vahid Ali Maçi kishte ardhë, siç u tha më parë në verën e vitit 1944 nga Italia në Shqipni nëpërmjet Misionit Ushtarak Nacional-Çlirimtar pranë Komandës Aleate në Bari. Ishte rradhitun në Ushtrinë Nacional Çlirimtare me gradën e togerit e punonte në zonat e çlirume deri atë herë si specialist në xhenjo dhe ndërlidhje për rindërtimin e urave dhe heqjen e minave. Këtë punë e vazhdoi edhe mbas çlirimit në krejt Shqipninë si oficer i repartit Ushtarak të Ndërlidhjes me qëndër në Tiranë. Ai gjatë kësaj pune aq shumë delikate, sidomos në ato kohë, ra shpejt ndesh me pa aftësitë dhe ligësitë e superiorëve të vet të dalë nga rradhët e partizanëve që i nxirrnin pengesa edhe të rrezikshme për njërëzit dhe vartësit. Për këto Vahidi arriti të bohet objekt me akuza nga komanda si mospërfillës i kuadrove të besueme deri në Komitetin Qëndror të Partisë. Për një gja të tillë në verë të vitit 1946, ka folun Liri Belishova ish anëtare e byrosë P.K.SH.-së, vartësit të saj Ramiz Ali në prezencë të kushëririt tonë Bedri Cara. Nuk shkoi shumë kohë dhe Vahidi më 2 shtator 1946 u arrestue. U mbajt në burgun ushtarak të Tiranës e në degën e sigurimit të shtetit tue u torturue keqas gjatë viteve 1946-1947-1948. Arrestimi i tij mund të ketë lidhje edhe me të ashtuquejtunin “Incident i Korfuzit” nga shpërthimi i minave në ujnat e kanalit të Korfuzit u dëmtuen randë dy luftanije angleze dhe humbën jetën 44 marinarë. Në notën e protestës së qeverisë britanike vërtetohet se këto mina ishin vendosun pak kohë përpara incidentit, me dijeninë e qeverisë shqiptare të paktën. Gjykimi i kësaj çështjeje ka vazhdue gjatë për shkelje flagrante të Ligjit Ndërkombëtar të Konferencës së VIII të Hagës. Sipas dëshmisë së Ministrisë së Drejtësisë me datë 15.04.1966 me vendim nr.700 dt.11.02.1948 të gjykatës së garnizonit të Tiranës ku thuhet: “Është deklraruar fajtor për krimin pse pas internimit në Itali është çliruar nga forcat anglo-amerikane, ka kryer kurse spiunazhi dhe është vënë në shërbim të tyre. Pasi është kthyer në Shqipëri është lidhur me UNRRA duke dhënë informata të karakterit politik, ushtarak dhe ekonomik dhe ka vepruar në ushtri. Në bazë të nenit 4 të ligjit numër 372 dt.02.1946 dhe nenit 14 të ligjit ne.362 dt.12.12.1946 është dënuar me vdekje”. Në dëshminë e Gjykatës së Lartë regjistri i gjëndjes gjyqësore Tiranë 02.08.1991 thuhet: “ Me vendimin 700 dt.11.02.1948 të gjykatës ushtarake Tiranë është dënuar me vdekje për agjent të SBS. Vahidi u ekzekutue më 16.03.1948 në breg të lumit të Tiranës bashkë me shokë të tjerë si pjestar i këtij grupi tue qëndrue burrnisht përballë ekzekutorëve. Kështu dëshmon edhe një nga dëshmitarët e këtij gjyqi. Për grupin e “nxënësve të Fulcit” nga organet e Sigurimit të Shtetit dhe Ministrisë së Brendshme me kriminelin famëkeq Koçi Xoxe në krye, me rrjetin informativ të përkrahun nga fytyrat më të fëlliquna grumbullue rreth vetes u gjet edhe vëllai i Vahidit, Mahmud Ali Maçi. Ai qe student në Shkollën Teknike shqipataro-amerikane në vitet ’30 me drejtor Fulcin. Mbas çlirimit vazhdonte të jepte mësimin e bujqësisë në shkollën Pedagogjike të Elbasanit. Njiej si intelektual me parime demokratike. Prandaj filluen ta shikonin me sy të keq sidomos qysh kur në ditë të vitit 1947 në mbledhjen e studentëve në oborr të shkollës për pritjen e anëtarëve të Misionit Amerikan në Shqipëri në fund të ligjeratave ku shërbente edhe si përkthyes thirri: “Rroftë Amerika”. U arrestue më 16.05.1947 dhe u mbajt në burgun e Elbasanit (ish “Hotel Grand”) në hetuesi derisa u ekzekutue më 09.03.1948 ora 19:00 të mbrëmjes pasi u dënue me vdekje. 
“Me vendimin nr.733 datë 15.12.1948 të Gjykatës Ushtarake në spiunazh në shërbim të misionerit amerikan Fulc, ka bërë propagandë me elementë të ndryshëm në favor të imperialistëve...” (Sipas:Dëshmi Gjykata e Lartë Regjistri i Gjëndjes Gjyqësore,Tiranëm 24.10.1991). 
“Me vendim të Gjyktatës Ushtarake Elbasan nr.493 datë 15.12.1947 është deklaruar fajtor për krimin. Faje penale kundër popullit e shtetit”. (Sipas:Dëshmi, Ministria e Drejtësisë, Regjistri i Gjëndjes Gjygjësore nr. 40057, Tiranë më 25.11.1993). 
“ Gjyktata Ushtarake Elbasan, me vendim 493 datë 15.12.1947 me akuzën “keni formuar organizatë terroriste për të arritur rrëzimin e pushtetit popullor me violencë dhe ta benin vendin tonë fushë për ndërhyrjen e të huajve...” (Sipas:Ministria e Rendit Publik, Drejtoria e Përgjithshme e Administratës nr A-159, Tiranë, 4.8.1993).
“Me datën 15.XII.1947 në Elbasan u zhvillue gjyqi kundër 15 të pandehurve pjestarë të organizatës tradhëtare të ballit kombëtar që u bashkuan me organizata të tjera armiqsore të krijuara pas çlirimit, si legalitetit dhe socialdemokratët. Kjo organizatë, e drejtuar nga Zia Luniku, Mahmut Maçi, Fadil Gurmani etj dhe që ishte e përbërë nga ish pjestarë të organizatave tradhëtare, nënpunës të së kaluarës, tregtarë, spiunë në shërbim të huajve, menjëherë mbas çlirimit filloi veprimtarinë e organizuar armiqësore për të përmbysur pushtetin me agjitacion e propagandë, me sabotimin e reformave, me nxitjen për arratisje, me armatosjen e elementëve të deklasuar. Pjestarët e kësaj reforme muarën lidhje me Gjergj Kokoshin i cili i vuri në lidhje me misionet anglo-amerikane të cilët u premtuan armë e të holla për të pregatitur situatën për një ndërhyrje nga jashtë (Sipas: revista “Në shërbim të popullit” Tiranë, 3 mars. 1975, “Fundi i turpshëm” përgatitur nga Stavri Madhi)
Shënojmë se të gjithë proçesin e arrestimit të hetuesisë dhe të ekzekutimit të vëllezërve Mahmud dhe Vahid Maçi e ka drejtue krimineli i Ministrisë së Brëndshme të asaj kohe Muço Saliu i cili vetë me gojën e vet ka pohue se Mahmudi përpara togës së pushkatimit ka thirrun “Poshtë komunizmi” ashtu siç asht shkrue në proçesin e ekzekutimit. Po kështu shënojmë se në intervistën që Thoma Deliana ka dhanë në gazetën “Ndryshe” të Tiranës më 25 tetor 2006 thuhet: “Një ditë kur unë isha sekretar i parë, më mori në telefon Koçi Xoxe dhe më dha urdhër që të pushkatoja 3 persona që ndodheshin në burgun e Elbasanit. Ishte viti 1948. Në Shqipëri vinte një delegacion nga organizata UNRRA e cila ndihmonte atë kohë vendin tonë. Një përfaqësi e tyre donte të takohej me tre të burgosur në burgun e Elbasanit, pasi kishin pasur takime në Korçë... Koçi Xoxe, Ministri i Brëndshëm i asaj kohe, donte që  të tre personat që kërkohej të takoheshin, të ekzekutoheshin para së të mbërrinte në Elbasan delegacioni.” Nuk ka dyshim që këta tre persona që u ekzekutuan kështu sipas artikullit të sipërm qenë Zija Luniku, Mahmud Maçi dhe Fadil Gurmani drejtuesit e veprimtarisë armiqësore sipas gjykatës së Elbasanit dënuem me vdekje më 15.12.1947. 
Halil Maçi siç pamë në nëntor 1944 mori rrugët e mërgimit bashkë me mijëra shqiptarë. Edhe atje ai dallohej ndër të tjerë për aftësi e qëndrimin e tij kur doli në Itali, iu dha lajmi i zi se gjatë rrëmujës mbas ranies së fashizmit komunistët italianë, të nxitun nga një komunist renegat shqiptar, i kishin vra të vëllanë Qemalin student universitar në Bolonja. Por tragjedua ma e madhe për të qe edhe se kur u largue nga Shqipnia la në Tiranë familjen, bashkëshorten Emine dhe tre djemtë Musa, Tomorr dhe Kujtim në moshë të vogël. Komunistët pë hakmarrje të punës së tij gjatë luftës si dhe të veprimtarisë që zhvillonte në mërgim tue qëndrue kurdoherë i parë ndër të parët, i dalluem ndër të gjithë në rradhët e Ballit Kombëtar në luftën dhe përpjekjet e Komitetit Kombëtar Demokrat “Shqipnia e lirë”, i mbyllën në fusha përqëndrimi dhe i futën në burg me vite me rradhë gjatë gjithë qëndrimit të tyre në pushtet. Po kështu komunistët mbajtën qëndrim shtazarak dhe kundrejt familjeve të vëllezërve Mahmud dhe Vahid Maçit. E ama, Sabria i kaloi si qyq të dhjetë vjetët e jetës së i mbetën. Ngushëllohej tepër kur mësonte se Alfredi, djali i Mahmudit që lindi në 1947 nga martesa me Myzafere Ismail Gani nga Elbasani, rritej si ma mirë ndën kujdesin e së amës e të familjes së saj. Ajo që gjithmonë nden kujdesin e ndihmën e vazhdueshme sidomos nga e bija Zybejte, si në kohën që kjo qe beqare ashtu edhe kur qe e martueme me Adem Hasan Malokun i cili iu gjind tamam si djalë i tretë. Për këtë Ademi u ndoq mbas viteve të martesës dhe ma në fund në vitin 1978 u dënue 11 vjet. Kështu që në 1980 vdiq në fshatin Përparim të Sarandës ku qe dërgue të kryente dënimin në kampin e të burgosunve. Për të gjitha këto që u thanë ma sipër, gjatë sundimit komunist në Shqipni, të gjitha familjet e fisit Maçi patën pasojë të përfshime në luftën e klasave. Gjatë gjithë kohës pleq e të rinj ata u angazhuen në punë të randa si në prodhim ashtu si në punët e zakonshme intelektuale, si teknikë të mesëm në terren, mësues në fshat etj >dhe që gjatë gjithë kohës arriti të qëndrojë si profesor në Institutin e Fiskulturës për të cilin mbaroi studimet. Pati raste kur punonjësit e sigurimit dhe komunistë të lagjes ndërhynë dhe penguen e keqësuen edhe marrëdhëniet e pjestarëve të fisit Maçi mbrenda familjes, siç ndodhi gjatë ekunorizimit të Isuf Mehmet Maçit nga gruaja Ismete Islam Derhemi. Nuk janë të pakta edhe rasret që kjo ndërhymje për të keq është bo në marrëdhëniet e pjestarëve të fisit me qëndrat e punëve. 

Në kohët e sotme

Në vitet ‘89-’90 sistemi socialist i vendosun tek ne dhe në vende të Evropës Lindore me në krye BRSS-në u dorëzue pse kudo degjeneroi në një sistem që me të drejtë nga e gjithë bota vlerësohet si një feudalizëm të pastër shtetnor. Në vitet ’90-’92 edhe tek ne u zhvilluen në forma të ndryshme lëvizja për demokracinë. U liruen të burgosurit politikë e të internuemit, filluen përpjekjet për privatizimin e pasunis shtetnore dhe kthimin e pronave si dhe shpërblimi dhe nderimi i patriotëve të dalluem në luftën për liri dhe demokraci. Kështu në fisin tonë u nderuen me “Medalje për Veprimtari Patriotike” Musa Maçi, Mehmet Maçi, Ismail Maçi dhe Mehmet Rexhep Maçi. Kurse Mahmud Maçi dhe Vahid Maçi u shpallën me dekret të presidentit “Martir i Demokracisë”. Në qytetin e Elbasanit, ku për vite të tëra punoi, një rruge iu vu emri “Mahmut Maçi”. Me hapjen e ambasadave të huaja në Tiranë dhe me forma të tjera u nxit eksodi i pothuajse 1/3 popullsisë sonë nëpër vendet e Evropës tue pakësue ndjeshëm frymën antikomuniste. Në këtë mënyrë edhe në vendin tonë nuk u krijue nji shoqni me të vërtetë demokratike perëndimore pse veprimtaria drejtuese dhe zbatuese e masave me organet ekzekutive dhe me partitë politike sa të majta sa të djathta, karakterizohet pë nji organizim të papërgjegjshëm ku mundësitë e veprimit të njëriut (sidomos të intelektualit të pavarur) është bo e pamundun. Kështu që e gjithë lëvizja për demokraci është fut me mjeshtëri (edhe me ndihmën e diktatin e të huajve) në dorë të intelektualëve të ri socialistë që, mbasi mposhtën krejtësisht edhe atë pak frymë të shpirtit me të vërtetë demokratik të mbetun në rradhët e popullit tonë (sidomos me veasje e programe si ai në Malin me Gropa si dhe metoda të vjetna të Partisë Komuniste dhe Socialiste shqiptare) arritën dhe ta përvetësojnë të gjithë atë pasuri materiale që grumbulloi ish shteti Socialist shqiptar me përqëndrimin edhe të fijeve të penit në duart e veta. Përmbi të gjitha me ligjet e me forma të ndryshme grabitjeje prej këtyne u përvetësuen edhe pronat dikur të sekuestrume në qytet e fshat nga regjimi komunist. Deri sot asnjëri nuk ka marrë ndonjë kompesim për pronat si toka bujqësore, troje e tjena. Dhe populli ka mbetur me gisht në gojë.. (as ke hapa as ke hupa). Për popullin po del qartë në shesh se sidoqë paraqiten në armiqësi dhe rivalitete qoftë ekonomike, qoftë politike të gjitha grupet e partitë përpiqen e luftojnë edhe sëbashku në mbrojtjen e privilegjeve që kanë arritur gjatë këtyre viteve të tranzicionit. Kështu ndodh me problemet kyçe si p.sh te ndëshkimit të njërëyve që drejtuen e krzen kasaphanën e epokës komuniste dhe atë të krijimit të pasunive me anë të korrupsionit e të tjera.

Tiranë, mars 2008                                                                                        Xhavid Ismail Maçi