Më poshtë po publikojmë kujtimet e një personazhi të njohur të viteve 1920-1940 të Shqipërisë si Rexhep Jella. Rexhep Jella ishte anëtar i Kongresit të Durrësit dhe më pas prefekt i Durrësit dhe i shumë qyteteve të tjera të Shqipërisë. Kujtimet e tij në formë dorëshkrimi gjenden ne Aqsh të shkruara në dialektin e shqipërisë së mesme të cilat i kam transkiptuar dhe kanë të bëjnë kryesisht për periudhën e zhvillimit të Kongresit të Durrësit dhe më pas për Luftën e Vlorës dhe Kongresin e Lushnjës, për vrasjen e Esat Pashës dhe rebelimin e e mbështetësve të tij deri në shtypjen e kësaj kryengritje në vitin 1920. Ky dorëshkrim mendoj se është shkruar në periudhën e sistemit komunist.

AQSH, F. 575 (Koleksion Kujtimesh), D. 11-12

100

Shqip, Albanian

1918-1920

(Faqe 24-33)
Mbas Kongresit Lushnjes si Prefekt në Durrës
Mbas Kongresit të Lushnjes si Prefekt në Durrës u caktua Hamid Toptani dhe vazhdoj afro 5 - gjasht javë. Programi i qeveris Lushnjes ishte nji Program revoluzionar, Hamidi në vend qi me zbatue atë program e kishte kthy Prefekturen nji qendër Esadistash me nji anë dhe nga ana tjeter mbante Kapiten Melonin si “Adetto militare” ngjit me dhomën e vet, në dy fjalë ai Prefekturën e kishte thy si nji çiflikun e tij. Nga nji inspektim të imt qi bani nji zyrtar i nalt i Ministris Drejtësis i konstatoj me fakte tradhtitë e Hamid Toptanit i bani nji raport të hollsishëm ministrit Drejtesis të asaj kohje Hoxha Kadriut dhe ky e merr dhe e paraqit doras në Kshillin Ministruer e këndon atë dhe me nji here e pushojnë Hamid Toptanin.
Sulejman Delvina me nji kalorës të posaçëm me anën e nji letre më fton në Tiranë aty gjeta dhe Hoxha Kadiun më propozojnë me shku si Prefekt në Durrës , e kundërshtova isha shumë i rij 26 vjeç kisha frykë se nuk mund ta bojshe se Prefektura e Durrësit asaj kohe kishte nën vartsin e saj përveç Shijakut dhe Kavajën, Krujën dhe Tiranën sado qi Kshilli Nalt dhe Qeveria ishte aty ajo korespondonte dhe merte urdhëra prej Prefekturës Durrësit sa do qi kjo duhet si “sui generis” por asht fakt. Kundërshtimi im nuk bani dobi përpara insistimit Kryeministrit dhe Hoxha Kadris i cili më tha qi të mbajshe në zyrën time Kryetarin e Gjyqit deri sa të mësojshe formalitetet dhe invadimin e akteve zyrtare etj. Ma mushen mendjen e pranova me nji atomobil ford të Kryqit Kuqë u nisa për Durrës dhe mora në dorzim Prefekturën. Qi diten e parë me tërhoqi vërejtjen tabela ngjit me zyrën time e “adettos” Italian. Pyta sekretarin e parë dhe kryetarin e gjygjit përse e kishin tolerues kët gjendje kaq skandaloze ato mu përgjegjen se ish Prefekti e thirte “adetton militare” – Melonin- në zyrë dhe u kshillonte me të, ju thashë atyre kush do qi ka veprue me kët menyrë ka tradhëtue idealet e Kongresit Lushnjes. Te nesërmen e thira Melonin në zyrë se atë ditë nuk kishte ardhë, dhe i thashë atij se vendimet e Kongresit Lushnjes nuk lejojshin prezencen e adett-ve pranë Prefekturave dhe ju luta atij qi ti konformohet këtyne vendimeve, ai mu pergjegj se dot meresh vesh me Gjeneralin, atë kohe kishte ngelë nji divizion Italian në Durrës. Po atë ditë Meloni prue nji kamion dhe i ngrejti të qithë plaçkat e zyrës tij dhe i çoj në komandën e divizionit. Hamid Toptani qithë atë kohe qi qindroj si Prefekt në Durrës e kishte kthy Prefekturen nji çerdhe Italiane dhe Esadiste me qi ato dite kishte ardhë prej Parisi Ymer Efendiju (Ymer Deliallisi) dhe siç u vertetue ma vonë kishte letra prej Esadit për Hamidin për Fuad Toptanin Veli Jubën e Osman Balin. Hamidi brenda ksaj periudhe kishte pregatit terrenin për me e rëzue Qeverin e Lushnjes. Nji nga ngjarjet me randësi qi mue çfaqë brenda pak ditve kje prerja e vijes telefonike Durrës Tirane. Kerkoj Tiranen në telefon nuk mu pergjegj as Shijaku. Me nji here i hypi kamionit me nji tetshe xhandarësh dhe hudhem ne Shijak. Nën Prefekt ishte Hamdi Bimbashi. Hypa drejt në zyren e tij dhe pysë se përse nuk punonte telefoni, ai ishte hutue krejt dhe më thotë se kam dhanë urdhër Rreth Komandantit por nuk dij çere ka ba ai por më duket se dhe Komandanti ka gisht me kët komplot. Me nji here thira Komandantin, kerkova spiegime se ku ishte pre vija telefonit mu gjegj ke shulorja e shijakut, arsytë përse nuk kishte marë ndonji masë përpara nji ngjarje kaq me randsi duke qene se kishte kalue ma shum se tre ore qi ishte pre telefoni. Mu përgjegj se kishte dërgue nji Patrullë e cila nuk kishte kthye akoma, u zemrova shumë dhe i thashë se nuk jam i kënaqëm me përgjegjet e juja të cilat më duken të pa justifikushme, sidoqoft ju urdhënoj qi të mirni kamionin tim dhe xhandaret e mij po patet nevoj una ju presë ketu qi të vini dhe të më lajmëroni se komunikasioni telefonik u sigurue, pastaj dot qitni në shesh guximtarë qi të kapen dhe te dorzohen gjygjit ushtarak në Tiranë për denimin e tyne shëmbëllor. Ai mu pergjegj se nuk kishte nevoj të mirte as kamionin as xhandarët e mija duke qenë se distanca ishte shumë e afert, më salutoj dhe hiku e pashë nga dritarja qi u nis me pushk në krah me nja dhjetë xhandarë. Pastaj qortova N.Prefektin Hamdi Bimbashin i cili ishte martu rishtas me vajzën e “ Mazhar Kulliçit (Masar Këlliçi) deputet i Tiranës antar i fuqishëm i Klikës (Partija sunduese në Parlament asaj kohe me Zogun si bajraktar në krye”). Mbasi i dhashë atij urdhërat e duhuna të rastit u largova prej Shijaku për në Durrës duke porosit atë të më njoftonte përfundimin e ngjarjes telefonit me nji herë. Sa u ula në zyrë kishte fillu të erret N.Prefekti më njofton se komunikasioni u sigurue porse Rreth Komandanti Toger Bajram Gurri mbeti i vram kuer po kthente me ardhë në Shijak. Kshtu ai pagojti tradhëtine e tij me kokë. Kjo punë mue spiegue mue kshtu: Bajrami mbasi siguron linjën telefonike ke shulorja e Shijakut niset me ardhë në qender takon me nji të aratisun Emin Bej Delialisi (Trimi i Hamid Toptanit) familja e kti banon dhe sot në katundin Borakë afër Sukthit dhe kan qenë cilsue si Kulak. Hetimet qi u zhvilluen e qitën në shesh se Toger Bajramin prej ersines Emini nuk e kishte njoft porse kishte kujtue se asht Riza Cerova. Emini shumë herë kriminel ishte në arati por vepronte nën urdhnat e Hamid Toptanit hala, kur Bajrami tu hyp kodren e shef ketë në ersin i bertet kush je ti ? Ky i fundit i drejton pushkën dhe qillon në ball e hyn menjiherë në pyll. Xhandaret sado qi shtinë shumë herë mbi të nuk e godisnin. Të nesërmen kur e kam marë vesht ngjarjen Hamidi me Esadistet e tjerë kan thanë Eminin duhet ta vrasim me dorën tonë përse ai nuk ka përdor parullën dhe na vrau shokun ma të mirë.
Të nesermen kërkova me telegram urgjent dërgimin e nji N.Prefekti të zotin në Shijak dhe të nji Rreth komandanti. Mbas pak ditësh më dërguen Sadik Gostivarin si N.Prefekt dhe Kapiten Abedin Goren si Rreth Komandant qi të dy të zotë dhe energjik filloj Shijaku të hyj në radhën e normalitetit.
Kur Shijaku me katundet rreth u qetsue relativisht krahina e Prezës për gjith natën u pushtue prej bandave Esadiste të zbritun prej Dibre të kryesuem prej Taf Kaziut, Halit Lleshit, Sefer Shimës, Sure Ajazit etj. Morën kalan e Prezës dhe filluen të miren vesht me Osman Balin për të prue në fuqi Esat Toptanin. Qeveria e Tiranës ra shumë ngusht ajo me nji anë luftonte me propagandën Italiane dhe nga ana tjetër me Esadistet filloj me koncetrue fuqi qeveritare nga qith anët e Shqipnis por deri sa të mëlidhshin këto fuqi u donte kohë. Ra në kompromis me Esadistët për me fitue kohë dhe nisi nji mision nën kryesin e Bajram Fejziut për në Paris në komision bojshin pjesë Fuad Toptani, Ymer Deliallisi etj. Osman Bali pat ardhë brenda në Tiranë në nji shtypi në rrugën e Elbasanit. Mbas kompromisit u largue në katundin Bal dhe aty i grumbudhoj fuqit e tij në pritje të komisionit qi dot kthehesh nga Parisi. E kam digjue vet me veshët e mij si Fuad Toptanin ashtu dhe Ymer Delialisin të cilve Esadi i kishte thanë si e hangret kët koqe ullini ju dhe pranutë me ardhë këtu. Qeveria e Tiranës e ka ba kët punë për me i hudhë hij syve të partizanve të mij. Taf Kaziu me rebelat e tjerë nuk digjuen me u largue prej Preze me preteks se ato ishin të largt dhe dot pritshin komisionin qi të kthehet në Shqipni prej Parisi. Atë ditë qi u nis komisioni për me ardhë tri ditë ma parë Qeverija e Tiranës me nji mëledhje e të Kshillit Ministrave ku isha prezent dhe una si Prefekt i Durrësit, mbasi konstatoj fuqit e ardhur prej visave ma të largta të Shqipnis dot mjaftojshin me i shtyjp rebelat vendosi ”1 Bajram Curi ti binte Osman Balin me fuqit qeveritare të regulta dhe kosovare, 2 Preng Jaku ti binte Prezës nga Ura e Gjolës, 3 fuqit e Shijakut dot sulmojshin nga kodrat e Vorës për Marqinet do ti zejshin pozitat për gjithë natën. Kshtu qi Preza dot u sulmonte nga të dy anët edhe ashtu u ba fuqit qeveritare të Shijakut për qith naten zunë pozision tue u ngjit kodrave të Marqinetit. Në linjën e parë ishte Kapiten Abedin Gora me 150 e sa vullnetar, krahun e djathtë të tij e mbante Mersin Deliallisi të cilin e kishe dekretue una Major (duke u bazue në bazë të udhezimeve të Kshillit Ministrave qi më kishin dhanë fuqina të plota) Krahin e majt e mbante Halit Jella (nipi jem) dhe kte e kisha dekretue Major, una me n.prefektin ishim në prapavitë me nja 150 vullnetar kush do qi tu tregonte burracak dhe të dezertonte do tu pushkatonte me nji herë prej fuqive të mija. Ishim marë vesht se kuer dot qillonte topi i parë i Prenk Jakut prej Urës Gjolës kundra Prezës dot hyshin me nji herë në veprim dy mitralozat tonë qi i kishim vjedhë prej italjanvet dhe qi ishin kurdis për qithë natën me nji kodër afer Prezëz. Kuer Prenk Jaku dha alarmin me top filloj lufta, sulmi u bante kundra kalasë dhe xhamis Prezëz ku banojshin fuqia Dibrane- se Taf Kaziu me Halit Lleshin flijshin në shtypin e Sefer Shimës. Lufta vazhdoj tamam nji orë u konstatu se Dibranet u kapën në befasi, u shpartalluen duke lanë armë veshmbathje e 12 kuaj e mushka dhe hiken në drejtim të Bubqit, fuqit e Prenk Jakut i ndoqën këto kama kamas deri në kufi të Dibrës. Kurse fuqit e Shijakut u kthynë po në Shijak, mbasi festun fitoren dhe hapën zyrat e krahinaris bashk me krahinarin qi na shoqnonte në luftë, misioni im si ushtarak për herën e parë në jetën time si mbas urdhnave qi kisha muri fund. Kuer mërrita në Shijak thira nënpunsin e post telegrafave Emin Plavën dhe i thashë tu merte vesh me Tiranen se si kishte përfundue operazioni kundra Osman Balit nga trupat e komanduara prej Bajram Curit ? Mbas pak minutash vjen dhe m thot se Bajram Begu i kishte ba ato tym e hij. Kuer merita në Durrës gjeta qarkoren e telegrafike të Ministris Brendshme qi tregonte me hollsi shpartallimin e rebelve Esadist në frontin e Prezes dhe atë të Balit, asht për tu shënue se atë ditë qi u vendos në Kshillin e Ministrave dhe u ba plani për përdorimin e forcës ku isha prezent dhe una, Zogu deshi ta merte vetë Komandën e operasionit por ai u kundershtue nga ministri Drejtësis Hoxha Kadriju dhe Kryeministri Sulejman Delvina. Kjo ishte nji sfide direkt për atë dhe që asaj dite Zogu u lidhë ma ngusht me kliken.

Ç’kam kalue nga duert e mija edhe çkam pa me sytë e mij

Ç’kam kalue nga duert e mija edhe çkam pa me sytë e mij (pjesa e dytë)

Ç’kam kalue nga duert e mija edhe çkam pa me sytë e mij (pjesa e tretë)