Kisha “Fjetja e Shën Mërisë”, Zervat, Gjirokastër, Shek. XI-XII

Kisha “Fjetja e Shën Mërisë” (Fig.18) gjendet në fshatin Zervat të Gjirokastrës. Forma e saj e vjetër shquhet në mjaft aspekte në anën e jashtme, ndonëse qëndron e fshehur nga ndërtimet e mëvonshme. Kisha e Shën Mërisë bën pjesë në kishat në formë kryqi me kupolë. Duke u nisur nga teknika e ndërtimit, Aleksandër Meksi mendon se kisha i përket shek. XI-XII. Kishës i janë shtuar hajate të vona. Në kishë hyhet nëpërmjet narteksit dhe hajatit jugor. Kisha ndahet në tri nefe me nga dy arkada secila. Këto të fundit mbështeten në murin lindor dhe atë perëndimor. Kupola me tamburin cilindrik ngrihen mbi një sistem harqesh mbajtëse e trekëndëshash sferikë. Shtresat e reja të ndërtimeve të mëvonshme dallohen nga shtresat e vjetra, jo vetëm nga teknika e ndërtimit, por edhe nga fugaturat vertikale të kontaktit të murit të ri me të vjetrin. Fugaturat gjenden në anën veriore dhe atë lindore të kishës. Në anën lindore, gjenden tri apsidat e kishës. Apsida qendrore është në formë gjysmërrethi, ndërsa apsidat anësore janë trefaqëshe me nga një nike të shkallëzuar. Në apsidën qendrore është një dritare, e cila shërben për ndriçimin e bemës. Çatia e transpetit është në nivel më të lartë se çatia e mjediseve anësore. Duke e parë nga ana e jashtme, kisha shquhet për përpjestimet e ulëta dhe për trajtim të thjeshtë të mureve. Tamburi i kishës ka tetë dritare të vogla, të cilat mbulohen me hark tullash, si edhe një friz tullash të vendosura këlliç gjatë tërë perimetrit. Muratura e kishës është me gurë gëlqerorë dhe me tulla e tjegulla të copëtuara, ndërmjet gurëve[1].

Mbi një gur të murosur në faqen e murit perëndimor gjendet një mbishkrim, (Fig.19) i cili tregon se një murg që quhej Kalist ka bërë një rindërtim të mundshëm të kishës: ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ / ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ / ΕΤΟΥΣ  Ζ Υ Α (7091=1583) ΚΑΛΙΣΤΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ. “Isu Krishti. Nëna e Përëndisë. Viti 1583. Murgu Kalist”. Mbishkrimi është shkruar me shkronja të mëdha në katër faqet e një kryqi[2].

Mbi portën perëndimore, brenda kishës gjendet një mbishkrim (Fig.20) me shkronja të mëdha, i cili na bën me dije për një rindërtim të kishës dhe pikturimin e saj në vitin 1606 nga ikonografët Mihal dhe Nikolla: Ηγερθη έκ βάθρων καί ίστορήθη ο πάνσεπτος καί θείος ναος τής ύπεραγίας ένδόξου δεσπηνης ήμών Θεοτόκου καί άειπαρθένου Μαρίας καί ή σηνδρομή δέ όλον γέγονεν: ετου(ς) Ζ Ρ Ι Δ (7114=1606). Ηστορίθη δέ καί διά χερός αμού τού άμαρτολού Μιχαήλ καί Νικολάου. “U ndërtua që nga themeli dhe u pikturua ky tempull hyjnor dhe i gjithnderuari i së mbishenjtës, së lavdëruar zonjës sonë, Hyjlindëses dhe gjithmonë virgjëreshës Mari, me kontributin e të gjithëve, në vitin 7114=1606. U pikturua me dorën time, të mëkatar Mihalit dhe Nikollës[3]. Ikonografët Mihal dhe Nikolla qenë nga Linotopi[4]. Ndër afresket e kishës mund të përmenden: “Fjetja e Hyjlindëses” (Fig.19), “Pendikostia” (Fig.21), “Darka Mistike” (Fig.22), “Ngjallja” (Fig.23), “Mbledhja e kryeengjëjve” (Fig.24) etj. Në figurat bust bie në sy Shën Aleksandri, Shën Theofani, (Fig.25) Shën Isihi etj[5]. Disa ikona nga kjo kishë janë në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë[6]. Kisha “Fjetja e Shën Mërisë” është shpallur monument kulture[7] në vitin 1963.