Kisha e “Shën E Premtes” Valësh, Elbasan, Viti 1554

Kisha e "Shën e Premtes" (Fig.13) gjendet në fshatin Valësh të krahinës së Shpatit në rrethin e Elbasanit. Kisha është bazilikë me përmasa 7x2.50 metra e përbërë nga një naos pa shtylla me çati me një kulm. Apsidat janë me të çara vertikale në vend të dritareve. Kisha është pikturuar nga dora e Onufrit në vitin 1554. Pasi përfundoi së pikturuari afresket e kishës së "Shën Kollit" në Shelcan, dora e Onufrit ka pikturuar afresket e kishës së "Shën e Premtes" në fshatin Valësh të Shpatit. Në mbishkrimin e Shelcanit Onufri ka qenë ende laik, ndërsa në mbishkrimin që gjendet në Valësh ai është dorëzuar prift madje ka marë edhe ofiqin protopapë që do të thotë prift i parë. Kjo vërtetohet nga një mbishkrim në greqishten bizantine nga dora e mjeshtrit të madh Onufrit në faqen e murit, (Fig.14) në vendin e prothesit: + Οταν εις Θ(εο)ν εκπετασισς τας χειρας σου / ω Θ(εο)υ θυτα, / μνησθητι καμου του αμαρτωλου / Ονουγριου ιερεος, ζωγραφου κ(αι) πρωτοπαπα Νεοκαστρου "....... "Kur të ngresh duart e tua nga Perëndia o meshtar i Perëndisë, më përmend dhe mua mëkatarin, prift Onufrin, piktorin dhe protopapë të Neokastrës (Elbasanit)"[1]. (Fig.15)

Mga mbishkrimi del se Onufri ka qenë klerik, madje me ofiqin "Protopapë" që do të thotë "Prift i parë". Ky fakt na jep të kuptojmë se detyra kryesore e një kleriku në kishën ortodokse janë shërbesat e shenjta dhe gjatë kohës që i ngelej Onufri merrej me ikonografi. Kisha e "Shën e Premtes" në fshatin Valësh të Shpatit u pikturua me shpenzimet e prift Gjergj Logothetit në vitin 1554. Kjo vërtetohet nga mbishkrimi i pikturuar në pjesën veriore të faqes së murit perëndimor të kishës: ....αθξύνθη παρα της χωρας Βαλεσεον κ(αί) εξωγραφιθει κ(αί) τον εξό / δον ...κα(ί) ο ευλαβεστατος ιερεύς Γεώργιος τού Λογουετη εδοσεν ομπολα.../ Νεοκαστρου οι θεορουντας εύχεσθε χαρην τόν Κ(υριο)ν. Τω δωντι την χαρην επεί ετους Ζ Ξ Β (7062 = 1554). Κυκλοι (ηλιου) ιβ, κυκλοι (σεληνης).....“...u shtua nga katundi i valshakëve dhe është pikturuar me shpenzimet ....dhe fort i devotshmi prift Gjergj i Logothetit ka dhënë e oblla.....(ju) të Neokastrës që e vështroni lutuni për zotërinë që ka dhënë dhuratën, në vitin 7062 (=1554) cikël (të diellit), 12, cikël (të hënës)...”[2]. Nga mbishkrimi kuptojmë se Gjergj Logotheti ka qenë prifti i kishës së "Shën e Premtes". Mbishkrimi gjithashtu na bën me dije se ai ka paguar "oblla", një lloj paraje që përdorej në Bizant. Në vitin 1554 "obllat" kishin dalë nga qarkullimi dhe monedhat që qarkullonin qenë akçe, aspra ose dukate venedikase. Në këtë rast "obllat" nënkuptonin monedhat e kujtesës, pra florinj të trashëguar nga ndonjë thesar i marrë nga Kostandinopoja pas largimit të familjes së Logothetëve. Me këtë sasi "obllash" është paguar puna e Onufrit[3].

Në pjesën jugore të faqes së murit perëndimor të kishës gjendet një mbishkrim, i cili na bën me dije së katundi i valshakëve këtë kishë ia kushton dëshmores së madhe Shën e Premtes: Ουτος ό αγιος ναος τής αγιας μεγαλομάρτυρος Παρασκε / υης ...πόθου της αύτης χώρας, ει...λιδε / ...κ..ό ζωγράφος Ονουφριος...." Ky tempul i shenjtë i dëshmores së madhe Shën e Premtes....me dëshirë të këtij katundi.....26 piktor Onufri... "[4].

Në pranverën e vitit 2000 kam marë pjesë në një ekspeditë kërkimore nëpër kishat e krahinës së Shpatit, në rrethin e Elbasanit. Në shoqërinë e mikut tim të përkorë atë Pali Qosja, vizituam kishën e "Shën e Premtes" në fshatin Valësh dhe u mrekulluam nga afresket pikturuara nga dora e protopapë Onufrit. Ndonëse fshati Valësh në Shpat të Elbasanit përbëhet vetëm nga 70 shtëpi në të gjenden dy kisha në një distancë rreth 15 minuta nga njera tjetra, kisha e "Shën Kollit" dhe kisha e "Shën e Premtes". Ikonostasi i kishës së "Shën e Premtes" është prej muri të suvatuar me lartësi rreth dy metra. Ai është i pikturuar edhe nga ana e brendshme e altarit. Në murin verior të altarit Onufri ka pikturuar Krishtin, i cili është duke i treguar rrobën e shqyer Pjetrit të Aleksandrisë. Afresket kanë një lidhje harmonike me njera tjetrën. Në anën e majtë të skenës "Krishti në varr" paraqitet kryedhjakon Stefani, i cili vështron Krishtin, ndërsa në anën e djathtë është pikturuar Stiliti që sodit Jisuin. Interesante është skena e Lindjes së Krishtit ku njeri nga barinjtë ka veshur gunë. (Fig.16) Kjo skenë ka motive nga jeta shqiptare. Afresku kryesor i apsidës është Platitera, ndërsa Grigor Teologu është kthyer nga ajo dhe duke hapur pergamenin lëçit himnin falenderues për të. Paraqitja e Grigor Teologut është afresku më i përkryer që ka pikturuar dora e mjeshtrit më të madh të ikonografisë shqiptare protopapë Onufrit[5]. Fatkeqësisht ky afresk më 4 janar të vitit 2013 është dëmtuar në pjesën e kokës nga njerës keqdashës dhe të papërgjegjshëm. Skena të tjera janë: Shën Joan Gojarti dhe Shën Vasili i Madh, (Fig.17); Darka mistike (Fig.18); Shën Kozmai (Fig.19); Shën Kirili i Aleksandrisë (Fig.20) etj. Në vitin 1963, kisha e "Shën e Premtes" në fshatin Valësh të Elbasanit është shpallur monument kulture[6].