Kisha e “Shën Mërisë Së Vllahernës“ në kalanë e Beratit, Viti 1578

Kisha e "Shën Mërisë së Vllahernës" gjendet në anën perëndimore të kalasë së Beratit. Nuk dihet me saktësi koha e ndërtimit të kishës. Gjithashtu këto të dhëna mungojnë edhe për ktitorin dhe ndërtuesit e saj. Kisha përbëhet nga narteksi, naosi dhe altari. Naosi është i shtruar duke krijuar një vizatim me gurë dhe tulla. Altari përbëhet nga apsida, në të cilën gjendet një dritare. Gjithashtu dy dritare të tjera gjenden në anën e apsidës. Ato janë me harqe dhe shpatulla tullash të shkallëzuara. Apsida dhe muret përfundojnë me kornizë dhëmbësharre. Muret janë punuar me teknikën e kluasonazhit. Prof. Aleksandër Meksi mendon se kisha mund të jetë ndërtuar në fillim të shekullit XIII[1].

Kisha e "Shën Mërisë së Vllahernës" kremton dy herë në vit, më 2 korrik në përkujtim të vendosjes së rrobës së Hyjlindëses në Vllahernë si dhe më 31 gusht në të kremten e vendosjes së brezit të Hyjlindëses. Mbi portën perëndimore të kishës gjendet një mbishkrim, me anën e të cilit mësojmë se kisha është pikturuar nga Nikolla Onufri në vitin 1578: + Ουτος ό θείος κ(αί) πάνσεπτος ναος τής Υπεραγίας Ενδόξου Δεσπ(ο)ίνης ΄ημ(ών) / Θ(εοτό)κου κ(αί) αείπαρθένου Μαρίας τής επονομαζομένης Βλαχέρνα εστήν πε / παλεωμένη κ(αί) πεφθηρμένη κ(αί) ανεκένησεν κ(αί) ανηστόρισεν μετα πόθου κ(αί) εξωδου / ο εβλαβέστατος εν ιερυση παπά Κονσταντ(ί)νος μετα τών αδελφών αυτου επονομαζ(ο)μένη Προτωσήγγελη / δειά ψιχηκήν σ(ωτη)ρ(ί)α(ν) κ(αί) τών κτητόρων αυτής καί οί θεωρούνταις ευχεστε διά τών Κ(ύ)ρ(ιο)ν κ(αί) τών κτητόρων αυτης καί οί θεωρουνταις ευχεστε διά τών Κ9υ)ρ(ιο)ν κ(αί) ο ηστωρι(ο)γράφος Νικολα(ος) υος Ονουφρίου ετους Ζ Π ΣΤ (7086 = 1578). “Ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar i së mbishenjtës së lavdëruar zonjës sonë Hyjlindëse dhe gjithmonë virgjëreshës Mari të mbiquajtur Vlaherna, është vjetëruar dhe prishur dhe e ka përtëri dhe pikturuar me dëshirë dhe shpenzime i shumëdevotshmi ndër priftërinj at kir Kostandini me vëllezërit e tij dhe (ju) që vështroni lutuni për zotërit; dhe piktori (është) Nikolla, biri i Onufrit, viti 7086=1578)[2].

Gjithashtu mbi faqen e murit verior, pranë nikës së prohesit gjendet një mbishkrim tjetër: +Οταν είς Θ(εό)ν έκπετάς(ης) τάς χείρας ό θ(εο)ύ θύτα μνή / σθιτη κάμού (τού) άμαρτολού / καί αμαθούς ζωγράφου / Νικολάου. άμίν. "Kur të ngresh duart e tua nga Perëndia o meshtar i Perëndisë, më kujto edhe mua mëkatarin e të paditurin piktor Nikollën. Amin"[3].

Altari i kishës përveç apsidës ka edhe dy nika në formë konkave. Nika veriore shërben për blatën e hyjshme, ndërsa nika jugore përdoret për ruajtjen e enëve të shenjta. Afresket i përkasin periudhës së dytë pas rindërtimit të kishës. Të gjitha afresket janë pikturuar nga dora e Nikollës, birit të Onufrit në vitin 1587[4].

Mbi derën që të shpie në altar është pikturuar skena e "Krishtit foshnjë" dhe pranë tij gjendet Maria. Më tutje ikonografi Nikolla ka pikturuar skenën "Zbritja në ferr" dhe në thollon mbi tryezën e shenjtë është pikturuar "Shestja". Në anën jugore të qemerit është pikturuar afresku i "Shën Mërisë në mes të engjëjve dhe apostujve". Në thellësinë e apsidës gjendet "Shën Mëria e ulur mbi fron duke mbajtur Krishtin në prehër". Anash Hyjlindëses gjenden dy engjëj në pozicion lutjeje. Nën afreskun e "Shën Mërisë" vjen skena "Kungimi i apostujve". Në fund të apostujve që kungohen ikonografi ka pikturuar Judën, i cili paraqitet duke u larguar nga kungimi. Në vijim paraqiten hierarkë të ndryshëm si Shën Spiridhoni, Shën Gjermanoi, Kirili i Aleksandrisë etj. Rreth thisiastirit gjenden afreske të ndryshme ku më i spikaturi është "Krishti në varr". Në naos, në anën lindore të kishës gjenden afresket e Shën Kollit, Shën Thanasit dhe Joan Pagëzorit. Në murin mbi ikonostas janë afresket e katër ungjillorëve, ndërsa nga veriu në jug janë pikturuar skenat: "Vajtimi i Krishtit", "Ungjillëzimi" dhe "Krishtlindja".

Në tavanin e pjesës jugore të kishës afresket me profetët janë paraqitur deri në gju. Në vijim gjejmë "Përshëndetjen e Shën Mërisë me Elisabetën" dhe pas saj vjen "Ipapandia". Më tutje kemi afresket "Krishti i shfaqet Thomait", "Krishti u shfaqet dishepujve", "Krishti i shfaqet grave miroprurëse" etj. Poshtë tyre vjen brezi i medalioneve ku shenjtorët paraqiten deri në brez. Rreshti i fundit i paraqet afresket e shenjtorëve në të gjithë madhësinë e tyre Kryeengjëlli Mihail, Shën Anastasia, Shën Varvara dhe Shën Parashqevia. Në mes të murit perëndimor të kishës gjendet një dritare dhe anash saj janë pikturuar profetët, ndërsa poshtë vijnë skenat: "Shpërfytyrimi", "Ngjallja e Llazarit", "Hyrja në Jerusalem" dhe "Darka mistike". Poshtë këtyre kemi skenat: "Banja e Siloamit", "Lindja e Shën Mërisë" dhe "Fjetja e Shën Mërisë". Brezi që pason paraqet medalione shenjtorësh, ndërsa në brezin e fundit shenjtorët paraqiten në të gjithë madhësinë e tyre, ndërmjet të cilëve tërheqin vëmendjen katër murgj me skimë të madhe si dhe Teodor Stratilati, Teodor Tironi, Kostandini dhe Elena. Në murin verior të kishës vijon vargu i profetëve, ndërsa poshtë tyre kemi skenat: "Puthja e Judës", "Kryqëzimi" dhe "Zbritja nga kryqi". Poshtë tyre janë pikturuar "Krishti në tempull me dijetarët", "Krishti dhe Samaritania", "Shërimi i të verbërit" dhe "Pesëdhjetorja". Nën të gjendet brezi i medalioneve me portretet e shenjtorëve dhe poshtë tij kemi: Shën Pandelejmonin, Anargjendët Kozma dhe Damjan, Shën Gjergjin dhe Shën Dhimitrin. Në pikturimin e skenave biblike dhe të shenjtorëve ikonografi Nikolla përdor një kolorit të ndezur dhe të gjallë. Shenjtorët paraqiten me ngrohtësi dhe gjallëri[5].

Dyert e bukura të kishës "Shën Mëria" Vllaherna, Kala, Berat aktualisht gjenden të ekspozuara në pavijonin e ikonave të Muzeut Historik Kombëtar, me numër inventari 3658/1/2. Dyert e bukura e kanë qenë pjesë e ikonostasit të kishës së "Shën Kollit", në kalanë e Beratit. Vite më vonë ato janë përshtatur për kishën e "Shën Mërisë" së Vllahernës në Berat[6]. Kisha e "Shën Mërisë së Vllahernës" është shpallur monument kulture[7] në vitin 1948.