Kisha e “Shën Kollit“ në Shelcan, Elbasan, Viti 1625

Kisha e "Shën Kollit" (Fig.21) gjendet në Shelcan, në krahinën malore të Shpatit në rrethin e Elbasanit. Kisha është bazilikë me përmasa 13.53x6.30 metra e përbërë nga një naos pa shtylla dhe çati me një kulm. Apsidat janë me të çara vertikale në vend të dritareve. Në pranverën e vitit 2000 kam qenë i privilegjuar kur vizitova kishat e krahinës së Shpatit, në rrethin e Elbasanit. Përshtypje të veçantë në kishën e "Shën Kollit" në Shelcan më lanë akresket e pikturuara nga Onufri. Në këtë kishë shërbente shoku im i seminarit atë Pali Qosja, i cili na priti me përzemërsinë që karakterizon shpatarakët. Afresket e kishës janë si më poshtë (Fig.22).

-Brezi i parë: dekoracion mandili

-Brezi i dytë: shenjtët paraqiten me trup

-Brezi i tretë: shenjtët paraqiten bust

-Brezi i katërt: skena biblike

Duke hyrë në anën e djathtë të portës paraqiten:1-Shën Kristofori, 2-Shën Marina, 3-Shën Zosima, 4-Maria Egjiptiania, 5-Shën Aleksi, 6-Joan Vladimiri, 7-Shën Trifoni, 8-Shën Mërkuri, 9-Shën Minai, 10-Shën Jakobi, 11-Shën Nikita, 12-Shën Parashqevia, 13-Shën Nikolla, 14-Petro i Aleksandrisë.

            Duke hyrë në anën e majtë të portës paraqiten:15-Kostandini dhe Helena [1] , 16-Shën Kiriaku, 17-Shën Efthimi, 18-Shën Sava, 19-Shën Andoni, 20-Profeti Ilia, 21-Anargjend Damiani, 22-Anargjend Kozmai, 23-Teodor Tironi, 24-Teodor Stratilati, 25-Shën Prokopi, 26-Shën Nestori, 27-Shën Dhimitri, 28-Shën Gjergji, 29-Kryeengjëlli Mihail.

Paraqitje bust. Sipër derës dhe në anën e djathtë paraqiten:1-Shën Varvara, 2-Teodos Kinovjarku, 3-Pavli i Thjeshtë, 4-Shën Makriani, 5-Joan Kaliviti, 6-Shën Pahomi, 7-Kryeengjëlli Gabriel, 8-Shën Nikita, 9-Shën Aleksandri, 10-Shën Serxhi, 11-Shën Anania, 12-Kryeengjëlli Mikail.

Sipër derës dhe në anën e majtë paraqiten: 13-Shën Ekaterina, 14-Shën Anastasia, 15-Shën Irini, 16-Shën Theopisti, 17-Shën Agapi, 18-Dielli (Ilios), 19-Shën Viktori, 20-Shën Vinçenti, 21-Shën Evgjeni, 22-Shën Mario, 23-Shën Oresti, 24-Shën Afksenti, 25-Shën Julia, 26-Shën Kiriku, 27-Shën Pandelejmoni, 28-Shën Nikolla, 29-Makari i Egjiptit, 30-Dielli (Ilios).

Skena Biblike: 1-Ungjillëzimi i Hyjlindëses, 2-Krishtlindja, 3-Paraqitja në tempull, 4-Pagëzimi, 5-Ngjallja e Llazarit, 6-Hyrja në Jerusalem, 7-Darka mistike, (Fig.23) 8-Shërbimi i tre engjëjve nga Abrahami dhe Sara, 9-Fjetja e Hyjlindëses, 10-Tradhëtia e Judës, 11-Krishti para Pilatit, 12-Kryqëzimi, 13-Vajtimi i grave miroprurëse, 14-Krishti i shfaqet Maria Magdalenës, 15-Zbritja në had, 16-Analipsi. (Fig.23), (Fig.24), (Fig.25), (Fig.26), (Fig.27), (Fig.28).

Në kishën e "Shën Kollit" gjenden shtatë mbishkrime, të cilat ndahen në dy grupe: 1) mbishkrime që bëjnë fjalë për ikonografin dhe kohën e pikturimit të afreskave dhe 2) mbishkrime me fragmente psalmesh dhe lutjesh liturgjike. Nga mbishkrimet që gjenden në kishë mësohet se ajo është pikturuar së pari në vitin 1554 nga Onufri. Në vitin 1951 një ekspeditë e Institutit të Shkencave, e drejtuar nga teologu Theofan Popa, zbuloi në kishën e Shën Kollit në Shelcan një mbishkrim të Onufrit. Mbishkrimi është shkruar në greqishten bizantine nga dora e mjeshtrit të madh Onufrit dhe gjendet mbi faqen e murit verior të kishës, pranë tryezës së thisiastirit: + Οταν εισ Θ(εο)ν εκπετασισ / τασ χειρασ σου ω Θ(εο)υ θυτα, / μνησθητι κ(αι) εμου του αμαρτωλου / και αμαθουσ Ονουγριου ζωγραφου. "Kur të ngresh duart e tua te Perëndia o meshtar i Perëndisë, më përmend edhe mua mëkatarin dhe të paditurin piktor Onufrin" [2] . (Fig.29), (Fig.30)

Kisha e "Shën Kollit" është pikturuar në gjysmën e saj perëndimore prej një piktori anonim në vitin 1625 me shpenzimet e arhondit Haxhi Gjika. Ky fakt vërtetohet nga mbishkrimi që gjendet mbi portën perëndimore (Fig.31) të kishës: Ουτος ο ναός υπάρ(χει) του εν αγίοις π(α)τρός (ή)μων Νίκολ(ά)ου επησκόπου / Μύρων τοίς Λί(κίας τού θαυματ)ουργού (ίστορήθη) διά εξόδου τού τημιω(τά)του κ(αί) ευγενεστάτου αρχου / κύρ Γγίκα (γραμματέως εκ π(ό)λεος Ελπασάνι κ(αί) εδωκεν ασπρα χυληάδες ΣΤ! Κ(αί) ύ / δία ψυχ(ικήν σωτηρίαν) καί σοματος κ(αί) ο Θ(εό)σ Νικολαου δοσι αύτον μιρίωνα πλου / σιον (εάν) της κατηγορίσι την υστορίαν ελε(γ)χοναχι τών αγιων Νικόλαων / εν (ημερα) κρίσιος. Εν ετι Ζ Ρ Λ Γ (7133=1625). "Ky tempull është i atit tonë ndër shenjtorë, shën Kollit, peshkopit të Mirës së Likisë, çudibërësit. U pikturua me shpenzimet e të shumënderuarit dhe shumë fisnikut arkond, zotit Gjika, sekretar nga qyteti i Elbasanit duke dhënë gjashtëmijë e katërqind aspra për shpëtimin e shpirtit dhe të trupit; dhe perëndia e Nikollës i dhëntë atij dhjetramijë pasuri dhe nëse ndokush do të prishë pikturën, pastë akuzues Shën Kollin, ditën e gjyqit. Në vitin 7133(=1625)" [3] .

Fakti që kisha është pikturuar në gjysmën e saj perëndimore prej një piktori anonim në vitin 1625 na bën të mendojmë se Onufri nuk e pikturoi të gjithë kishën, por e la punën përgjysmë? Në këtë mbishkrim thuhet se arhondi Haxhi Gjika ofroi 6400 aspra, një shumë e konsiderueshme për kohën. Mbishkrimi përfundon me formulën e mallkimit, me anën e së cilës u bëhet me dije brezave të ardhshëm që të mos i shkatërrojnë afresket e kishës. Kjo është një trashëgimi e artit të Onufrit, por edhe e piktorit anonim që pikturoi gjysmën perëndimore të kishës në vitin 1625 [4] .

Siç e përmendëm edhe mësipër në kishën e "Shën Kollit" në Shelcan gjenden edhe disa mbishkrime me fragmente psalmesh dhe lutjesh liturgjike. Në pjesën e sipërme të ikonostasit prej muri Onufri ka shkruar një lutje nga liturgjia hyjnore e Gojartit: Εν ταίς λαμπρότητες τών αγίων σου πώς είσελυσομαι ο ανάξιος εαν γάρ τολμήσω συνελθοον είς τών συμφώνα ο χιτών με ελλέγχει ότι ουκ ετσι σου αγγέλων Καθάρισον Κυριε τόν ρύπον τής ψυχής μου καί σώσον με ώς μόν(ος) έκεήμων φιλάνθροπως. “Në shkëlqimet e shenjtorëve të tu, si do të hyj unë i pavyeri? Se, në gëzofsha të hyj bashkë më nusërore, këmisha më tregon se s’është e dasmës, dhe i lidhur do të nxirrem jashtë nga engjëjt. Spastro o zot ndyrësitë e shpirtit tim dhe shpëtomë si i vetëm i mëshirshëm dhe njeridashës” [5] .

Gjithashtu në pjesën e sipërme të faqes lindore të ikonastasit prej muri, Onufri ka shkruar një lutje liturgjike nga libri i Shërbesave të Shenjta: Κ(ύρι)ε ο Θ(εό)σ ημών σώσον τόν λαόν σου καί ευλόγησον τήν κληρονομίαν σου τώ πλήρομα τής εκκλησίας σου, φυλαξον αγίασον τους αγαπόντας τήν ευπρέπειαν τού οίκου σου σύ αυτούς αντιδόξασον. “O zot, perëndia jonë, shpëto popullin tënd dhe bejoje trashëgimin tënd; gjithë besnikët e kishës tënde ruaji, shënjtëro ata që dëshirojnë mirësinë e shtëpisë tënde. Ti lavdëroi ata” [6] .

Mbi derën e bukur të ikonostasit të kishës Onufri ka shkruar pjesë nga psalmi 24: + Αρατε πύλας οί αρχωντες υμών καί επαρθηται πύλαι αιώνιοι / κ(αί) οισελευσεται ο βασιλεύς τής δόξης Κ(υριο)σ κραταιος κ(αί) δινατός εν / πολέμω αυτός εστίν ο βασιλεύς τής δόξης Κ(ύριο)σ τόν δινάμεων. “Ngreni ju o sundimtarë tanë dhe lartësohuni, o dyer të përjetshme dhe do të hyjë mbreti i lavdisë, Zot i fortë dhe i fuqishëm në luftë, ky është Mbreti i lavdisë, zot i fuqijve” [7] . (Fig.32)

Gjithashtu mbi derën veriore të ikonastasit brenda në kungë Onufri ka shkruar një lutje liturgjike nga mesha peshkopale: + Κ(ύρι)ε, Κ(ύρι)ε, επίβέψον εξ ούρανου καί ίδε καί επίσκεψε τήν αμπελον ταύτην καί κατάρτησε αυτην τη εφυτευσεν η δε / ξιά σου κ(αί) επι υον ανθρόπου ον εκρατεύσας σεαύτον. “O zot, o zot, shtjerë sytë prej qiellit dhe vështro, vizito këtë vreshtë dhe rregulloje atë që e mbolli e djathta jote dhe me birin e njeriut mbi të cilin e mbështete veten tënde” [8] . (Fig.33)

Rreth apsidës nën skenën e Platiterës në kungë Onufri ka shkruar një lutje liturgjike: + Γέγονεν η κοιλία σου αγία τραπεζα εχουσα τον / ουρανιον αρτον Χρηστον τον Θ(ε0όν ημων εξ / ου οας ο τρόγων ου θνησκει ως εφησεν ο του / παντος θεογεννητωρ τροφευς.  “U bë barku yt (o Hyjlindëse) tryezë e shenjtë, që ka bukën qiellore, Krishtin perëndinë tonë, nga e cila kushdo që ha nuk vdes, sikurse ka thënë ati ushqyesi i të gjithëve” [9] . Skena më e veçantë është Krishti trefytyrësh me simbolet e ungjillorëve. (Fig.34) Kisha e "Shën Kollit" në Shelcan është shpallur monument kulture [10] në vitin 1948.