Kisha e “Shën Mëhillit” Vithkuq, Korçë, 1682

Kisha e Shën Mëhillit gjendet në veriperëndim të lagjes Grekas. Ajo ka qenë kisha mitropolitane e Vithkuqit. Kisha ka përfunduar së ndërtuari në vitin 1682 dhe është pikturuar më 1728. Mbi portën jugore në brendësi të kishës është mbishkrimi: Ανηγέρθη έκ βάθρων γής έπί έτους αχπβ καί άνιστορήθη ό θείος καί πάνσεπτος ούτος τών παμμεγίστων ταξιαρχών Μιχαήλ καί Γαβριήλ, διά έξόδου τών εύπρεθέντων χριστιανών τής πολιτείας ταύτης καί διά συνδρομής κόπου κ(αί) μόχθου Σταύρου ίερέως καί οίκονόμου κ(αί) έπιτρόπου άρχιερατεύοντος τού Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Καστο(ρ)ί(ας) Κυρίου Κυρίου Χρυσάνθου ίερατεύοντος τών εύλαβεστάτων ίερέων έπί έτους αψκη (=1728) Οκτωβρίου ά. “U ndërtua prej themeli në vitin 1682 dhe u pikturua ky tempull hyjnor dhe i gjithënderuar i taksiarkëve të mëdhenj Mihael e Gabriel, me shpenzimet e të krishterëve që gjenden në këtë qytet dhe me kontributin, përpjekjet dhe mundimet e prift Stavrit, ekonom dhe epitrop, në kohën e peshkopatit të gjithëhirshmit mitropolitit të Kosturit, zotit Krisanth, në kohën kur ishin famullitarë priftërinjtë e shumëdevotshëm, në vitin 1728, tetor 1” [1] .

Kisha përbëhet nga naosi, narteksi dhe hajati. Naosi është i tipit bazilikor trenefësh dhe ka përmasa të brendshme 15.5x9.5 metra. Dy radhë kolonash ndajnë nefet nga njeri-tjetri. Kolonat lidhen ndërmjet tyre me anën e një sistemi harqesh. Nefet gjatësore ndërpriten nga një nef tërthor, duke krijuar në pjesën qendrore një bërthamë të mbuluar me kupolë. Struktura e larmishme me qemere, harqe dhe kupola është e fshehur nga çatia dyujëshe. Muratura e kishës është me blloqe prej guri çmërs. Narteksi është shtuar më vonë. Në narteks ka radhë kolonash prej guri. Narteksi mbulohet nga çati druri. Në anën lindore të kishës është apsida, e cila përfundon me një kornizë me gurë të gdhendur. Hajati është në anën jugore. Ai është i hapur me një harkadë mbi kolona prej guri. Para hajatit është një shesh i rrethuar me mur guri. Në anën veriore të kishës janë varrezat e fshatit [2] .

Hajati është në anën jugore të kishës. Ai është i hapur me një harkadë mbi kolona të holla guri. Hajati mbulohet nga zgjatimi i flegrës së çatisë së naosit. Çatia e hajatit është e mbuluar me rrasa guri. Mbi faqen e hajatit jugor të kishës ka qenë një mbishkrim, i cili sot nuk ekziston më, mbasi ka rënë me gjithë suva: “1828, korrik 13. Unë Dhaskal Kostaq Cepi erdha nga Berati dhe e gjeta fshatin të rrënuar, të shkretë, shtëpitë të prishura dhe unë i pamerituari i pashë të gjitha shtëpitë pa njerëz, por unë dhe ju të mjerë e të shkretë pësuam mjerimin, dhe cilido që u ndal dhe e prishi fshatin, të kenë mallkimin që i bënë kishat dhe manastiret e shkretë, por ti o zot ki mëshirë për ne mëkatarët dhe...paligësitë tona....ki mëshirë për ne o zot, ashtu si më krijove me duart e tu, dhe unë do të mëshiroj të gjithë të krishterët, të gjallë e të vdekur, dhe në këtë fshatin tonë të vijnë ata që janë në vende të huaja, kur të vijnë të gjithë këtu...dhe të lavdërojnë ty, të vetmin perëndinë tonë të vërtetë. I mëshirshëm je ti, o perëndia jonë, simbas mëshirës tënde të madhe ardhëm këtu ..menjëherë...dhe kushton...së bashku me të vëllanë e tij dhe pamë shtëpitë e prishura dhe psherëtimë. O perëndi, perëndia jonë i qiellit dhe i dheut bëj mëshirë për të gjithë të krishterët mëkatarë, që të vijnë të gjithë të krishterët të mblidhen këtu në atdheun e tyre dhe të lavdërojnë ty o zoti im dhe të thonë mëshirona o zot, dhe ki mëshirë. I përvuajturi dhaskal Kostandin Cepi i shkrova ai që do, të gjallë të më ndjejë si mëkatar që jam, vëllain tim më fal” [3] .

Ikonostasi është prej druri të gdhendur dhe ka përmasa 9.10x4.90 metra, ndërsa lartësia deri te kryqi arrin në 0.90 metra. Në qendër të ikonostasit është dera e bukur, e cila përbëhet nga dy kanate, në secilin prej tyre janë katër ikona dy poshtë, një në mes dhe një sipër. Në derën e bukur janë skalitur fazanë, që çukisin kokrrra rrushi. Janë skalitur edhe zambakë dhe gjethe të lakuara lëpjete. Në derën anësore është gdhendur një ballëzinë baroke, që paraqet tufëza gjethesh të ndërthurura me fletë tërfili dhe fazanë të vendosur përballë njëri tjetrit pranë pemës së jetës. Pas tyre janë dy fazanë të tjerë me kryet e kthyer, që përpiqen të çukisin kokrrat e rrushit. Në mesi të pemës së jetës lakohen dy bistakë, të cilët ngrihen mbi dy zambakë. Sipër dyerve janë gdhendur dredhka të fuqishme, gjarpërinj, boçe pishe, tulipanë, tërfil, lëpjeta, fazanë etj. Në mes tyre paraqiten dy dragonj përballë njëri-tjetrit me flatra të hapura, të cilët ruajnë pemën e jetës. Të gjitha zbukurimet janë të lyera me varak [4] .

Ikonostasi i kishës së Shën Mëhillit është bërë pre e grabitësve të veprave të artit; prandaj në gjendjen aktuale, është i cunguar. Në ikonostas janë dhjetë ikona të mëdha dhe dy rreshta me ikonat e vogla. Në ikonën e madhe të Krishtit në ikonostasin e kishës është shkruar: Δεησης τον δουλο(ν) του Θ(εο)ύ Γεανι Μαλεσου. “Lutje e shërbëtorit të perëndisë, Jani Malesu” [5] .

Ikona të tjera janë Shën Mëria, Shën Mëhilli, Joan Pagëzori, Shën Mitri, Shën Gjergji, Shën Thanasi, anargjendët Kozma dhe Damiano etj. Figurat e pikturuara në ikona paraqiten me pamje ballore, më këmbë, mbi panele të vetme druri dhe të kufizuara nga një kornizë e gdhendur me motive floreale. Zbukurimet brenda kornizës janë bërë me kordon të artë, ndërsa ato jashtë kornizës kanë motiv gjetheje. Të gjitha ikonat e mëdha në pjesën e sipërme janë mbuluar me fletë ari. Sfondi në pjesën e poshtme është i gjelbër.

 Rreshti i parë me ikona të vogla ka 32 ikona, ndërsa rreshti i dytë ka 31 ikona. Mësues Konstandini ka pikturuar disa prej ikonave të vogla të ikonostasit të kishës: Shpërfytyrimi, Pendikostia, Shestja e Krishtit, Joan Teologu, Vajtimi i Krishtit, Ungjillor Llukai, Ungjillor Mateu, Adhurimi i Magëve, Zbritja në Ferr, Lindja e Hyjlindëses, Krishtlindja etj. Ikonat e rreshtit të dytë sipër janë pikturuar prej nxënësit të mësues Konstandinit: Shën Andoni, Shën Pandelejmoni, Shën e Premtja, Shën Spiridhoni, Prerja e kokës së Pagëzorit, Ungjillëzimi, Tre Hierarkët, Ipapandia, e diela e moraprurëseve, Hyrja e Hyjlindëses në tempull etj.

Mbi ikonostas është kryqi i madh, i cili është zbukuruar me pesë lulonja si rreze në tre krahët dhe dy antefiksa të ngulur në gojën e dragonjve, të cilët trupëzohen në bishtin e dy përbindëshve që mbajnë kryqin. Pjesa e poshtme e kryqit është më e gjatë se pjesa e sipërme. Kryqi rrethohet nga një kornizë e gdhendur dhe e zbukuruar me motiv dredhëze të tejshpuar. Në cepat e kryqit janë pikturuar simbolet e katër ungjillorëve, ndërsa në qendër të tij gjendet Krishti i kryqëzuar. Kryqi i përket ateliesë së mësues Konstandinit. Aktualisht, ky kryq gjendet i ekspozuar në Muzeun Kombëtar të Artit Mesjetar në Korçë [6] .

Dyert e bukura të ikonostasit përbëhen nga dy kanata të gdhendura, në dy panele druri të grunduara dhe të mbuluara me fletë ari. Ato ndahen në tri pjesë kryesore. Secila pjesë është e zbukuruar me motive të ndryshme, të gdhendura në dru. Pjesa e sipërme është e zbukuruar me një motiv floreal me biskaja dhe veshë rrushi, që çukiten nga dy zogj. Dyert kufizohen nga një degë e madhe fieri. Dera e parë ka një ballinë katrore të kufizuar me tufa gjethesh, të ndërthurura me fletë tërfili dhe zogj fazani, të cilët janë vendosur përballë njëri-tjetrit. Pas tyre janë dy fazanë të tjerë me kryet e kthyer, që përpiqen të çukasin kokrrat e rrushit. Nga mesi i pemës lakohen dy bistakë, që ngrihen mbi dy zambakë. Anash dyerve dhe ikonave ka rripa të zbukuruar me zemërza, zymbylka dhe tërfil të valëzuar, që përfundojnë me krejsa si shqiponja dykrenare [7] .

Në pjesën e sipërme të dyerve janë pikturuar profeti David dhe profeti Solomon. Në pjesën e mesit është pikturuar skena e Ungjillëzimit me sfond të artë. Shën Mëria është në anën e majtë, ndërsa kryeengjëlli Gavril në anën e djathtë. Në pjesën e  poshtme të dyerve janë pikturuar katër etër të kishës me veshje peshkopale. Duke i parë me kujdes, dallojmë se ato janë pikturuar nga dy duar të ndryshme. Kanata jugore është pikturuar nga mësues Kostandini, ndërsa kanata veriore është pikturuar nga ndonjë nxënës i tij [8] .

Amvoni përbëhet nga poça lulesh ngjyrë të kuqe dhe gjethesh të blerta mbi një fushë të bardhë. Shtyllëzat e anijatave përbëhen nga krijesa të zbukuruara me dredhka ngryrë gruri, të kuqe dhe të kaltra mbi një fushë të zezë, të cilën e rrethojnë krerë luanësh të hirtë. Mbi kubetë e anijatave paraqitet një serafim i sajuar nga mbivendosja e dy helikave dyfletëshe. Kisha e Shën Mëhillit është shpallur monument kulture [9] në vitin 1963.

Varri i pagëzimit

Në anën veriore të kishës janë varrezat e fshatit, tek të cilat bie në sy një kryq i madh, të cilin vendasit e quajnë “Varri i pagëzimit”. Dikur Mihal Grameno qe i sëmurë nga turbekulozi dhe qëndroi ca kohë në Vithkuq. Gjatë qëndrimit në fshat, e preku thellë një ngjarje e dhembshme dhe shkroi librin “Varri i pagëzimit”. Sipas tregimit të pleqve vithkuqarë dhe gojëdhënës, në këtë varr janë varrosur gjithë pjesëtarët e familjes Thana, nga lagjja Dukas e Vithkuqit.  Kryefamiljari i familjes Thana donte të pagëzonte djalin e parëlindur, prandaj shkoi te prifti i fshatit dhe iu lut që uratat t‘i lëçiste në gjuhën shqipe. Prifti i tha se duhej të kishte miratimin e mitropolitit të Korçës. Ishte dimër i acartë dhe foshnja e porsalindur nuk mundi të mbijetonte e vdiq te pragu i kishës. Pas tij vdiqën e ëma dhe gjyshërit dhe më pas babai. Ata i varrosën në një varr të përbashkët, prandaj u quajt “Varri i pagëzimit” [10] .