Kisha e “Shën Mërisë” Vithkuq, Korçë, Shek. XVII

Sipas kodikut, kisha e Shën Mërisë gjendet në lindje të lagjes Dukas. Kisha është mbi pjerrësinë e kodrës dhe mendohet të jetë ndërtuar [1] në gjysmën e dytë të shek. XVII. Kisha është një aniatëshe dhe përbëhet nga naosi, narteksi dhe hajati. Naosi është i tipit njënefësh me kupolë dhe ka përmasa 7.90x4.80 metra. Dy çifte pilastrash e ndajnë hapësirën e brendshme në tri pjesë. Pjesa qendrore është e mbuluar me kupolë, ndërsa pjesa lindore përban mjedisin e altarit. Në pjesën perëndimore është hyrja. Naosi lidhet me narteksin në anën perëndimore. Narteksi është i mbuluar me çati prej druri. Narteksi dhe hajati janë shtuar në një kohë më të vonë. Hajati gjendet në anën jugore dhe përbëhet nga një varg shtyllash prej druri, mbi të cilat mbështeten trarët e çatisë së kishës. Muratura e kishës është me gurë çmërsi. Çatia e kishës është me tri kullime uji. Apsida është ndërtuar me gurë të skuadruar dhe përbëhet nga shtatë nike, të cilat përfundojnë me harqe [2] .

Afresket e kishës janë realizuar nga mësues Konstandini. Ato janë të errëta, nga shkaku i oksidimit të llakut, tymrat e qirinjve dhe kandileve etj. Këta faktorë e kanë bërë të pamundur dallimin e imazheve nëpër skenat e pikturuara. Vetëm në pjesë të veçanta mund të dallohet portreti i ndonjë shenjtori. Në dy anët e një harku janë profeti Jeremia dhe profeti Naum. Afreske të tjera që mund të dallohen janë: Shën Stiliani, Shën Eftimi, Shën Andoni, Shën Grigori, Shën Pellagjia etj. Dallohen edhe disa skena, ndonëse imazhet janë të zbehta: Shpërfytyrimi, Fjetja e Hyjlindëses, Kryqëzimi dhe Vajtimi i Krishtit. Në kupolën e naosit dallohen disa engjëj përreth figurës së Pandokratorit si edhe Shën Mëria dhe Joan Pagëzori. Në cepat e kupolës gjenden katër ungjillorët, të ulur mbi ndenjëse katrore. Në apsidë dallohet Platitera, si edhe dy engjëj anash brerores së saj. Përveç skenave standarde, mësues Konstandini ka pikturuar edhe disa shenjtorë lokalë, si Shën Gjon Vladimiri dhe Shën Marina [3] . Kisha është djegur rreth viteve 1909-1910 prej një personi që banonte në konakët e kishës. Zjarri është shkaktuar nga një qiri i ndezur në krah të ikonës së Shën Mërisë. Nga djegia janë dëmtuar afresket dhe një pjesë e ikonostasit [4] .

Ikonostasi i kishës është gdhendur nga dy mjeshtër shqiptarë të ardhur nga Kosturi dhe Kolonja. Mjeshtri i vjetër ka daltuar derën e bukur dhe ikonostasin e vogël, ndërsa mjeshtri i ri ka daltuar pjesën tjetër, si edhe dragonjtë anash kryqit të mesit. Mënyra e daltimit u përket ikonostaseve të stilit barok me renditje të thjeshtuar ikonash. Ikonostasi ka përmasa 5.06x2.86 metra dhe është i praruar mbi një fushë të kuqe koral dhe të kaltër kobalt. Ai është punuar në dru plepi dhe është datuar cekët; prandaj i përket grupit të cekët petashuq. Druri i plepit është veshur me një shtresë allçie e shkumësi, të gatuar me të bardhën e vezës dhe të lyer me ar. Në ikonostas janë vendosur tetë ikona të mëdha, si edhe dy rreshta me ikona të vogla [5] . Në rreshtin e parë janë 17 ikona, ndërsa në rreshtin e dytë janë 12 ikona të vogla. Mbi to qëndrojnë dragonjtë me kryqin e madh [6] .

Interesante është ikona e Shtatë Shenjtorëve ku, përveç shtatë shenjtorëve që janë pikturuar në pjesën e sipërme të ikonës, në pjesën e poshtme, mësues Konstandini ka pikturuar Shën Stilianin, Shën Akakin dhe Shën Alipin. Në qendër të ikonës është Shën Metodi, me duart e vendosura mbi maketin e një kishe. Anash tij janë Shën Kirilli, Shën Klemendi, Shën Naumi, Shën Sava, Shën Gorazhdi dhe Shën Angjellari. Mbi ikonën e shtatë shenjtorëve është mbishkrimi: Δεησις τον ευσεβον χριστιαν/ον σηνδρομης και επητροπη Κυρ / Χριστο Δύκα 1778. “Lutja e të krishterëve të devotshëm, me kontributin dhe kujdesin e Kir Kristo Dikës 1778” [7] .

Dera e bukur e ikonostasit përbëhet prej dy kanatesh. Secili prej tyre është i ndarë në tri pjesë. Në pjesën e sipërme të derës janë tri ikona, të cilat rrethohen nga bisqe, të ndërprera prej një shiriti të cungët. Në ndarjen e poshtme janë dy ikona, të cilat rrethohen me tulipanë të mbivendosur. Në mes të derës së bukur është një ndarëse e zbukuruar me lulëza të këmbyera me dredhëza. Dera e bukur e ka ballëzinën të stolisur me bistakë rrushi dhe zymbyla. Në të dyja anët janë gdhendur pëllumba, të cilët çukasin kokrra rrushi, ndërsa zymbylat rrethohen me dredhëza të gjethëzuara. Në mesi të derës është kryqi i gdhendur. Ai është i rrethuar me kufizë shumëkëndore, të cilën e mbajnë dy grifonë, që përballen me putrat e tyre. Ky zbukurim përsëritet në gjithë faqen, i shoqëruar me fazanë dhe luanë. Në dy anët e derës së bukur janë dy gjysmështyllëza, të cilat përfundojnë mbi dy mbështetëse gjysmëkupa, që mbajnë dy poça lulesh, të shoqëruara me gjethe, nga të cilat shpërthejnë tufëza trigjethëshe të kapërthyera e të lidhura me bistakë rrushi. Bisqet e drethkave trajtohen me tërfil të lulëzuar [8] . Sipas Kodikut të kishës në vitin 1943 inventari i kishës është [9] . Kisha e Shën Mërisë zotëronte toka, korije dhe livadhe, të cilat përshkruhen në faqen 18 të kodikut [10] . Kisha e Shën Mërisë është shpallur monument kulture [11] në vitin 1963.